REAIS FÁBRICAS S.XVIII

                As manufacturas reais son as instalacións industriais que se fundan por iniciativa dos monarcas absolutos no antigo réxime, como resultado da aplicación da política mercantilista. Moitas delas dedicábanse  á fabricación de obxetos de luxo, para o consumo, en primeiro lugar, dos propios palacios reais.

                A chegada da dinastía Borbón no século XVIII fixo que se aplicara o modelo político económico do Colbertismo; chamado así por Colbert, en Francia, durante o reinado de Luis XIV (manufactura dos Gobelinos, dedicada a tapices y outros téxtiles), este modelo económico ten unha teoría proteccionista que quere impedir a saída dos recursos do país (impidiendo a exportación de materias primas), pero a mesmo tempo, fomentando ás exportacións de produtos e impidiendo as importacións.

                A emulación das costumes do rei farán que as clases altas o imiten e se obteña un público consumidor maior. De esta manera, aplícase o modelo Colbertista coas Reais Fábricas por toda España.

                En Ferrol e arredores aínda quedan probas destas fábricas de luxos para xente púidente, por exemplo a Real fábrica de mantelería, ou a Real fábrica de tabacos da Coruña e as Reais fábricas de gremios e barcos de Ferrol.

                A Real fábrica de tabacos da Coruña, que foi creada con un obxetivo fiscal, para manter o monopolio da produción de este produto, foi unha das industrias manufactureiras máis importantes e se puxo en marcha en 1808 con 400 operarias, alcanzando en 1834 as 3000 e en 1890 o seu punto máis alto de empleo con 4000 operarias nos diferentes traballos de elaboración e funcionamento da fábrica, sendo a cifra máis elevada da súa historia.

 

                Pero a pesar da importancia desta Real fábrica, unha grande parte de la riqueza galega do século XVIII estivo constituída polo que agora chamamos o sector da moda. En aquela época existiu en Sada (A Coruña) unha fábrica de panos importantísima, estaba a Real Fábrica da Mantelería e tamén catro ou cinco fábricas de sombreros importantes, entre elas a de Juan Francisco Barrié, tatarabuelo de Pedro Barrié de la Maza (a quen temos en Ferrol unha calle no seu honor). Tamén había fábricas de pasamanería e talleres de fiado de liño e algodón.  A Coruña sería hoxe tan importante como Cataluña no sector textil, pero desapareceu practicamente todo coa Guerra de Independencia.

(Real Fábrica de Tapices da Coruña)

 

                En Ferrol, as industrias máis importantes foron (e seguen sendo) as relacionadas co naval, que polo de entón existía una organización gremial nos astilleiros dos arsenais de Marina.

          

         

              As perdas xeradas por estas fábricas foron continuas e crecientes. Entre as razones do fracaso mencionaríase que nelas non conseguiron unha modificación profunda das técnicas de fabricación. As dificultades de organización de administración, de supervisión da productividade, son causas explicativas do fracaso económico.

             As fábricas reais acabaron desaparecendo unha a unha, e quedaron tan só como testimonio do intento de renovación do sector manufactureiro levado a cabo polo reformismo borbónico do XVIII, sen enriquecer moito ao país.

O fotógrafo de Mauthausen

Era fotógrafo, comunista e supervivente do campo de concentración de Mauthasen. As súas fotos no só serviron para amosar ao mundo as atrocidades cometidas polos nazis nos lager; os campos do horror, foron tamén unha valiosa testemuña nos xuizos celebrados en Nuremberg contra os xerarcas do réxime, tras a Segunda Guerra Mundial (él mesmo foi o único español que declarou no proceso).

Francesc Boix era natural de Barcelona, onde naceu en 1920. Con vinte anos e rematada a Guerra Civil, foi capturado en Francia e, tras pasar por diversos campos franceses, foi trasladado a Mauthasen. Alí, pola súa experiencia coa fotografía, é destinado ao servizo de identificación das SS, encargado de fotografar todos os eventos que tiñan lugar no lager. Durante anos e coa colaboración do seu compañeiro Jacinto García, fixo copias das fotos realizadas no campo polas SS que, pouco antes da liberación polas tropas norteamericanas, lograron sacar de alí.

O campo de Mauthasen abriuse en 1938. Ata 1943 a maioría dos deportados eran presos políticos. Abundaban os polacos, soviéticos, húngaros, pero había tamén alemáns, italianos, franceses e españois, éstos últimos identificábanse por un triángulo azul de tela cunha "S" cosido no traxe a raias. Hai constancia tamén da presenza de galegos no campo; cinco prisioneiros eran veciños de Ferrol. 

(http://pares.mcu.es/Deportados/servlets/ServletController)

Das 200 000 persoas que pasaron por Mauthausen e os seus subcampos, unhas 100 000 morreron vítimas das inxeccións, da conxelación dos "baños da morte", do gas letal, da desnutrición e do traballo extenuante, particularmente nas chamadas "escaleiras da morte", por onde os presos subían os bloques de pedra da canteira. Desde 1943, incrementouse o número de presos polas crecentes necesidades da guerra.

Dos 7000 españois que foron a parar a Mauthasen, só 2000 foron finalmente liberados en maio de 1945, coa chegada das tropas aliadas. Unha das fotografías de Boix amosa a pancarta, nunha das portas do campo, elaborada polos presos españois para festexar a entrada dos soldados norteamericanos.

Unha das últimas montaxes do Centro Dramático Nacional e da compañía Micomicón, recentemente representada no Pazo da Cultura de Narón, El triángulo azul, reconstrúe a experiencia no campo de concentración de Mauthasen dos presos españois, a feroz inhumanidade dos carceleiros e a coraxe de xentes que como Boix fixeron o imposible por salvar a memoria do horror.

Si isto é un home

Vostedes que viven seguros
Nos seus cálidos fogares
Vostedes que ao volver a casa
Atopan a comida quente
E rostros amigos
Pregúntense si é un home
O que traballa no lodo
O que non coñece a paz
O que loita por medio pan
O que morre por un si ou un non
Pregúntense si é unha muller
A que non ten cabelo nin nome
Nin forza para recordalo
E si a mirada baleira e o colo frío
Como unha ra no inverno
Pensen que ésto ocorreu:
Encoméndolles estas palabras.
Grávenas nos seus corazóns
Cando estean en casa, cando anden pola rúa
Cando se deiten, cando se levanten;
Repetir aos seus fillos.
Si non, que as súas casas se derrúben
E a enfermidade os incapacite
E os seus descendientes lle dean as costas.

Primo Levi, escritor italiano, sobrevivente de Auschwitz.

Para saber mais:

El fotógrafo perdido: http://cultura.elpais.com/cultura/2013/07/24/actualidad/1374695470_161518.html

La Guerra Civil del fotógrafo perdido: http://cultura.elpais.com/cultura/2013/03/27/actualidad/1364413062_160391.html

A proclamación da República catalá

Cidadáns: En nome do pobo de Cataluña eu proclamo desde aquí o Estado catalán. Ademais, solemnemente vos digo que con todo cariño vaiamos á Confederación coas demais Repúblicas de España.

Con estas palabras e desde o balcón do Palacio da Generalitat en Barcelona, símbolo do autogoberno catalán, o lider do partido nacionalista ERC (Esquerra Republicana de Catalunya), Francesc Maciá, proclama a República catalá o 14 de abril de 1931.

A declaración prodúcese horas despóis de coñecerse o resultado das eleccións de abril, que en Cataluña evidenciou, no só o triunfo das candidaturas republicanas como sucedeu no resto de España, tamén o peso do nacionalismo, en especial da recén fundada ERC, que promovía un novo marco territorial en España de carácter federal.

En Madrid, as reaccións por parte do Goberno Provisional, non tardaron en chegar. Enviouse a Cataluña unha delegación ministerial que acordou acelerar os trámites para poñer en marcha a autonomía catalá, tal e como se acordara no Pacto de San Sebastián, onde as aspiracións dos nacionalistas vinculábanse á celebración dun proceso constituínte onde se decidiría a estrutura territorial do novo Estado. O 17 de abril constitúese o goberno catalá, a Generalitat, e iníciase o proceso de elaboración dun estatuto de autonomía, que será o chamado Estatut de Núria, aprobado en 1932.

O mesmo día 17 reuníase en Guernika unha Asemblea dos concellos de Bizcaia, convocada por José Antonio Aguirre, do PNV, que reclamaba unha República vasca no seo dunha federación española.

En outubro de 1934, a actuación do goberno de  Lerroux foi moi distinta cando o entón presidente da Generalitat, Lluis Companys, de ERC, (Maciá morrera un ano antes) proclama, o día seis, o Estat catalá, en resposta á entrada de tres ministros da CEDA no Goberno. Era o remate das tensas relacións que mantiña o goberno central do centro-dereitista Partido Radical e o autonómico catalán, e que culminarán na coñecida revolución do 34, particularmente intensa en Asturias e Cataluña. 

Cataláns! As forzas monárquicas e fascistas que dun tempo para acó pretenden traizoar á República, lograron o seu obxectivo e asaltaron o Poder (...)

Cataluña enarbola a súa bandeira, chama a todos ao cumprimento do deber e á obediencia absoluta ao Goberno da Generalidad, que desde este momento rompe toda relación coas institucións falseadas. Nesta hora solemne, en nome do pobo e do Parlamento, o Goberno que presido asume todas as facultades do Poder en Cataluña, proclama o Estado Catalán da República Federal Española, e ao establecer e fortificar a relación cos dirixentes da protesta xeral contra o fascismo, invítalles a establecer en Cataluña o goberno provisional da República, que achará no noso pobo catalán o máis xeneroso impulso de fraternidad no común anhelo de edificar unha República Federal libre e magnífica.

Seguindo órdenes do goberno da República, foron enviadas unidades do Exército, e, tras un bre anque violento enfrontamento, as autoridades autonómicas foron detidas e os membros e os cocelleiros da Generalitat permaneceron encarcerados ata a concesión dunha amnistía polo goberno de Azaña en 1936.

Farinelli e a Escuadra do Texo

Entre moitos dos proxectos nos que interviu o marqués de la Ensenada (http://areadesefarad.blogspot.com.es/2015/10/o-marques-da-ensenada.html), un dos mais singulares foi o da Escuadra do Texo, montaxe musical en ideado en 1752 polo cantante napolitano Carlo Broschi, mais coñecido como Farinelli.

Tras o seu paso por varias cortes europeas, Farinelli, a figura musical do momento e o mais afamado dos castrati, é chamado a Madrid polo convencemento, sobre todo por parte da raíña María Luísa de Saboia, das bondades da arte musical do castrato para tratar o transtorno mental que padecía o rei Felipe V. 

Farinelli trouxo á capital as mellores compañías e encargouse da remodelación do Coliseo Real do Retiro, convertindo Madrid nun dos centros musicais de Europa, especialmente, no xénero operístico. A súa consagración na corte dos Borbóns chegará durante o reinado de Fernando VI. Os monarcas eran grandes amantes da música, mesmo a raíña Bárbara de Braganza aprendera a interpretar o clave da man de Scarlatti. 

Nos Reales Sitios de La Granja e Aranjuez, seguindo os costumes que os Borbóns traen a España, os monarcas asisten a representacións teatrais e musicais, fogos de artificio e espectáculos acuáticos. A moda dos paseos fluviais amenizados por músicos veu de Gran Bretaña, onde tamén xurdiron as primeiras composicións escritas para a ocasión, como o concerto que en 1717 Händel compuxera a petición de Xurxo I para interpretar nunha barcaza sobre o río Támesis.

Inspirándose nesta idea Farinelli, concibe en 1752, co seu amigo Ensenada, que o apoiará económicamente, un concerto no Texo sobre unha flotilla de cinco falúas e dezaséis botes, algúns con fornas de cervo ou pavo real. No navío real Fernando toca o clave mentres a raíña a Farinelli acompáñanno a dúas voces.

Qué mellor expresión do gusto rococó pola arte teatral, banal, refinada e amante do luxo que está lonxe de imaxinar os tempos tormentosos que lle esperan ás monarquías en Europa.

O primeiro atentado político

Afogada polas tropas da Santa Alianza a curta experiencia liberal do Trienio, Fernando VII designará como Capitán Xeral da levantisca provincia de Galicia a Nazario Eguía, sobriño de Francisco Eguía, o que fora artífice do primeiro pronunciamento absolutista de 1814, o primeiro da nosa historia recente. 

Este Eguía exerceu o cargo de 1824 a 1832 de forma case ininterrumpida, e destacou pola súa entrega á causa do absolutismo. O seu mandato coincidiu co doutro furibundo absolutista ao fronte da mitra compostelana, o arzobispo Rafael de Vélez, autor do Preservativo contra la irreligión e a Apología del Trono y el Altar. Del deixou escrito o noso historiador Benito Vicetto:

"Considerando Eguía á Coruña como foco da Galicia liberal, propúxose acabar oficialmente con esa cidade. Descargando sobre ela a súa man férrea, trasladou a Compostela a Capitanía Xeral, a Audiencia e demáis autoridades da provincia. Centro xa Compostela da Galicia teocrática, sendo capitán xeral do antigo Reino, agora viña a ser como a corte do partido clerical galaico, e o seu arzobispo o tsar (...) Presentíase xa no horizonte político o advenimiento de Calomarde, e que a súa sombría figura ía a cubrir con as súas negras e sanguentas ás as liberdades públicas, non respirando ninguén senón o calor das fogueiras inquisitoriais".

A política represiva de Eguía atopou resposta o 23 de outubro de 1829. Ese día o Capitán Xeral recibiu unha misiva coa seguinte indicación: reservadísimo, plan de una conspiración de liberales cerca del general Eguía, del que sólo debe enterarse él. A rotura do sobre provocou o encendido do fulminante e o estoupido, o cal lle provocou a perda dunha man e parte doutra.

As sospeitas recaeron nun farmaceútico de Ribadavia, Jose María Chao Rodríguez, pai do historiador e ministro de Fomento Xosé María Chao, que foi detido e desterrado. Pero nunca se poido demostrar a súa participación. De resultas do atentado, o rei Fernando VII lle concedeu a Eguía o privilexio de firmar con estampiña.

O xardineiro de Goya

A guerra de liberación contra o invasor francés, iniciada trala xornada do dous de maio de 1808, terá no pintor Francisco de Goya y Lucientes unha testemuña de excepción. 

O “atisbador genial”, como lle chama Ramón Gómez de la Serna, deixounos en “Los desatres de la guerra” a primeira reportaxe gráfica de guerra da historia.

Goya viviu o desgarro de aqueles que como él mostráronse afíns ao programa renovador que encarnaba Xosé I, entre os cales figuraban amigos, como os escritores Leandro Fernández de Moratín e Tomás de Iriarte, e, ao tempo, deploraban a prepotencia dos ocupantes e a devastación que entraña toda guerra. Sinalados como afrancesados, a non moito tardar chegarán a converterse nos primeiros exiliados políticos da nosa historia.

Durante os anos da guerra, pasados en Madrid, no seu domicilio da rúa Fuencarral, o artista seguiu traballando Ademáis dos encargos aos que tiña que atender como Pintor de Cámara –os retratos de Xosé I, lord Wellington ou Palafox- que mostran os diversos avatares polos que atravesa o conflicto, fai tamén os debuxos preparatorios de “Los desastres”.

Na serie, que consta de 32 grabados realizados coa técnica do augaforte, e que non foi editada ata 1863, a guerra é despoxada de todo sentido grandilocuente e retratada en toda a súa crueza, e anque non faltan escenas heroicas, como a adicada a súa paisana Agustina, predomina a visión de denuncia da sinrazón e da barbarie, como na estampa “Estragos de la guerra”, calificada por Lafuente Ferrari como a primeira representación dun bombardeo sobre poboación civil.

As impresións daquela xornada de loita do dous de maio, trasladadas posteriormente a lenzo en dous cadros que rememoran o levantamento do pobo madrileño e nos que Goya pretende despexar as dúbidas sobre o seu patriotismo, foron recollidas por Isidro, o seu criado e xardineiro, nun relato cargado de dramático verismo:

Han visto ustedes aquellos horrores de la guerra que tan admirablemente pintó mi pobre amo? Pues esa campana que clamorea en la Florida me recuerda que tal día y tal noche como la de mañana concibió mi amo, loco de indignación, la idea de pintar aquellos horrores. Desde esa ventana vió los fusilamientos de la montaña del Príncipe Pío, con un catalejo en la mano derecha y un trabuco naranjero cargado con un puñado de balas en la izquierda. Si llegan a venir los franceses por aquí,, mi amo y yo somos otros Daoíz y Velarde. Al acercarse la medianoche me dijo mi amo: “Isidro, toma tu trabuco y ven conmigo”. Le obedecí, y ¿a dónde creerán ustedes que fuimos? Pues fuimos a la montaña, donde aún estaban insepultos los pobres fusilados. Me acuerdo de todo como si fuera ayer. Era noche de luna, pero como el cielo estaba lleno de negros nubarrones, tan pronto hacía claro como oscuro. Los pelos se me pusieron de punta cuando vi que mi amo, con el trabuco en una mano y la cartera en la otra, guiaba hacia los muertos. Como mi amo notase que yo no las tenía conmigo me preguntó:

“-¿Tiemblas Otelo?” Yo, en lugar de contestarle. “Temblaré un hinojo”, casi me eché a llorar, creyendo que el pobre de mi amo se había vuelto loco, pues me llamaba Otelo en lugar de Isidro.

Sentámonos en un ribazo a cuyo pie estaban los muertos, y mi amo abrió su cartera, la colocó sobre sus rodillas y esperó a que la luna atravesase un nubarrón que la ocultaba. Bajo el ribazo revoleteaba, gruñía y jadeaba algo. Yo…, se lo confieso a ustedes, temblaba como un azogado; pero mi amo seguía tan sereno y preparando medio a tientas su lápiz y su cartón. Al fin la luna alumbró como si fuera de día. ¡En medio de charcos de sangre vimos una porción de cadáveres, unos boca abajo, otros boca arriba, éste es la postura del que estando arrodillado besa la tierra, aquel con las manos levantadas al cielo pidiendo venganza o misericordia, y algunos perros hambrientos se cebaban en los muertos, jadeando de ansia y gruñendo a las aves de rapiña que revoloteaban sobre ellos, queriendo disputarles la presa!

Mientras yo contemplaba aquel horrible cuadro lleno de espanto mi amo lo copiaba.

Volvimos a casa, y a la mañana siguiente me enseñó mi amo su primera estampa de la guerra, que examiné horrorizado.

“-Señor –le pregunté-, ¿para qué pinta usted esas barbaries de los hombres?”

“-Para tener el gusto –me contestó- de decir eternamente a los hombres que no sean bárbaros”

Spanish bombs

A recente visita do secretario de Estado dos EEUU, John Kerry, a España ten por obxecto a firma dun acordo co ministro español de Exteriores, José García Margallo, para rehabilitar e trasladar as terras contaminadas con motivo do accidente de Palomares.

Hai case 50 anos, o 17 de xaneiro de 1966, catro bombas nucleares precipitáronse sobre a costa de Almería, en Palomares, despóis de que colisionaran un bombardeiro B-52 e un avión nodriza das forzas aéreas dos EEUU. Dúas das bombas fragmentáronse ao caer en terra e unha nube radioactiva espallouse ao longo dunha superficie de duascentas hectáreas, que a día de hoxe seguen contaminadas. Foi un un dos mais graves accidentes que se teñen producido con armamento deste tipo.

A terceira das bombas caeu ao mar e non poido ser recuperada ata 80 días despóis. O clima bélico da guerra fría -unha das cuias claves era a posesión de sofistificado armamento nuclear- explica o enorme interés que amosou neste asunto o goberno norteamericano, que  desplegou un enorme dispositivo, con técnicos, unha treintena de buques, minisubmariños, etc. 

Pero foi un pescador de Águilas, Francisco Simó, Paco  el de la bomba, sen mais recursos que o seu inxenio e o saber dos homes da mar, que indicou aos norteamericanos  o lugar onde se atopaba a bomba.

Ante preocupación xerada entre a poboación -que a censura non poido evitar que fora recollida na prensa- e o medo aos efectos sobre a saúde da poboación e o turismo, sector que empezaba o seu despegue, o ministro español de Información y Turismo, Manuel Fraga Iribarne, o embaixador norteamericano e o presidente da axencia estatal de noticias EFE, Carlos Sentís, déronse un baño en augas de Palomares, co obxectivo de tranquilizar á poboación e garantir a ausencia de radioactividade nas augas. Circularon rumores de que tal baño non se realizara en Palomares e sí da veciña localidade de Mojácar. O certo é que houbo dous baños.

A necesidade de manter unhas boas relacións cos norteamericanos (en 1953, baixo a presidencia de Eisenhower, fírmanse os Pactos de Madrid, que supuxeron o recoñecemento por parte de EEUU do réxime franquista a cambio de axuda económica e militar) explica a especial vixiancia que se exerceu sobre os medios de comunicación desde o ministerio que presidía Fraga e a represión de accións de protesta, como a que promoveu a aristócrata antifranquista Isabel Álvarez de Toledo, a Duquesa Roja.

O documental Flecha Rota narra estes feitos:

https://www.youtube.com/watch?v=qSwfCnOBPMU

"La Nueve": os españois que combatiron na Segunda Guerra Mundial

Non tiñan espítitu militar, eran incluso antimilitaristas, pero todos eran magníficos soldados, guerreiros valentes e

experimentados.

           capitán Dronne, xefe da 9ª compañía

O xesto que o monarca español Felipe VI protagonizou en agosto deste ano en París, en homenaxe aos combatentes republicanos da 9ª, non é só un acto de xustiza histórica -se tal cousa é posible-, é o recoñecemento ao sacrificio duns poucos para salvar a Francia e a toda Europa da ameaza do fascismo.

Acabada a guerra civil, moitos republicanos seguiron combatento nas filas dos exércitos aliados durante a Segunda Guerra Mundial. Para eles, o conflicto que se iniciaba en Europa non era mais que unha continuación da guerra de España.

E a pesar do trato recibido polo goberno de Daladier nos "campos de refuxiados" de Francia e Túnez onde foron recluídos, a maioría non dubidou el alistarse no Exército da Francia Libre, e mesmo participaren nas accións da Resistencia cuando estalou a guerra. 

Integrada na Segunda División Blindada do xeneral Leclerc, a 9ª compañía estaba formada por 144 homes, case todos españoles, ás ordes do capitán francés Raymond Dronne. 

A compañía estaba equipada con once half-tracks, vehículos semiorugas blindados de gran movilidade e cunha velocidade duns 75 kilómetros por hora. Como armamento contaban con dúas ametralladoras de 12,7 e de 7,6 mm. Os españoles puxéranlles de nome o das batallas libradas en España: Belchite, Guadalajara, Ebro ou Madrid.

Así describe un dos seus homes á compañía:

Algunos decían que la Nueve era una compañía de salvajes y no era así. Contra los alemanes teníamos el odio de lo que nos habían hecho pasar en España y naturalmente luchábamos con las tripas. Yo era todavía muy joven pero no me quedaba atrás. Yo creo que los españoles jugaron un buen papel en las tropas de Leclerc. Fuimos siempre carne de cañón, un batallón de choque, Siempre estábamos en primera línea de fuego...

O deserto tunecino foi o esceario do primeiro enfrontamento dos españoles cos alemáns do Africa Korps. O 1 de agosto de 1944, xunto co resto das tropas de Leclerc, a Nove desembarcou en Normandía. O tempo que esperaron na lancha de desembarco pasáronno cantando La cucaracha.

Anque París non era un obxectivo estratéxico para os norteamericanos no avance cara a Berlín, as tropas francesas, lideradas polo xeneral De Gaulle, consideraban irrenunciable a súa liberación. Os continxentes aliados dirixíronse á capital francesa e o 24 de agosto, tras varios intentos por romper o cerco alemán, Leclerc ordena a Dronne que avanzara coa 9ª compañía. A pesar do gran número de baixas, os seus homes, finalmente, lograron entrar en París. O tenente Granell foi o primeiro en chegar á praza do Concello; mentres, na praza, o blindado "Guadalajara" tomaba posicións. Unha sorprendida Victoria Kent, a ministra da República exiliada en Francia, escoitaba neses instantes na radio que os primeiros combatentes en entrar na capital eran republicanos españois.

Tomada París, a principios de setembro a unidade, integrada no XV Exército norteamericano, dirixiuse cara a Estrasburgo e, despóis de cruzar o Rin e o Danubio e tras librar varios combates onde caeron a maioría dos homes da compañía, tomou Berschtesgaden o Niño das Águias, o refuxio de Hitler nos Alpes. Era o final da guerra.

Dos 144 que desembarcaron en Normandía, ao final só quedaron dous.

Leer mais:

Paco Roca, Los surcos del azar (novela gráfica)

Evelyn Mesquida, La Nueve. Los españoles que liberaron París.

http://www.mve2gm.es/la-nueve/

Heroes de San Marcial

En xullo de 1813, tras o triunfo hispano-británico na batalla de Vitoria, Arthur Wellesley, duque de Wellington, xeneralísimo do exército aliado, puxo sitio á cidade de San Sebastián, ocupada polos franceses. Co obxectivo de socorrer á praza, o xeneral Soult dispuxo o avance das súas tropas desde o leste. Os aliados apostáronse nas ribeiras do río Bidasoa. O continxente español, formado polo 4º Exército, chamado tamén Exército de Galicia, ao mando do xeneral Manuel Freire, dispúxose nas alturas de San Marcial.

Ao amencer daquel chuvioso 31 de agosto, despóis de cruzar o Bidasoa, os franceses atacaron toda a fronte. Tras uns momentos iniciais de vacilación, as tropas españolas lograron rexeitalos. Os franceses iniciaron entón un intenso bombardeo que foi aproveitado para colocar unha ponte sobre o Bidasoa. En canto estivo disposta, cruzaron varias divisións, coa intención de atacar polo centro e pola dereita, pero foron repelidos pola 5º División, ao fronte da cal atopábase o mariscal Juan Díaz Porlier, el Marquesito. Un novo ataque contra a á esquerda foi novamente detido polas tropas de Porlier que, avanzando ladeira abaixo, obrigou ao inimigo a rebasar o río.

A derrota francesa en San Marcial -con cerca de 3 600 baixas fronte a algo máis de dúas mil españolas- e a caída de San Sebastián, sinala o inicio do fin da presencia francesa en España.

O protagonismo das tropas do 4º Exército durante a acción é suliñado por Wellington na orde do día, onde o valor mostrado polos nacionais é loubado polo xeneral con encendido entusiasmo:

Guerreiros do mundo civilizado: aprendede a selo dos individuos do cuarto exército español, que teño a dita de mandar. Cada soldado del merece, con máis xusto motivo que eu, o bastón que empuño. Do terror, da arrogancia, da serenidade e da morte mesma, de todo dispón á súa arbitrio. Dúas divisións británicas foron testemuñas deste orixinal e singularísimo combate, sen axudarlles en cousa algunha, por disposición miña, para que levasen eles sos unha gloria que nos anais da historia non ten compañeira. 

Españois: dedicádevos todos a premiar aos infatigables galegos, distinguidos sexan ata o fin dos séculos, por levar o seu denuedo e bizarría onde ninguén chegou ata agora, onde con dificultade poderían chegar outros, e onde eles mesmos poder exceder, se seica é posible.

Nación española: o sangue vertido de tantos cides vitoriosos foi recompensada con 18 000 inimigos e unha numerosa artillería que desapareceron como o fume, para que non nos ofendan xamais. 

Franceses: fuxide ou pedide que vos ditemos leis, porque o 4º Exército español, o Exército de Galicia vai detrás de vós e dos vosos caudillos e ensinarlles a seren soldados.

Little Spain: un barrio español en Nova York

Benevolent Society coñecida tamén como La Naciuonal

Anque menos coñecido que Little Italy ou Chinatown, Little Spain ocupa un lugar importante na memoria de Nova York. O barrio -cuio eixo era a rúa 14, foi o lugar de acollida para os emigrantes españois, unha pequena parte da gran ondada migratoria que, desde a segunda metade do século XIX, cruzou o Atlántico para dirixirse, na súa meirande parte, a América do Sur. E ata os anos 90 do pasado século, foi un pequeno reducto da cultura española na cidade norteamericana.

A emigración española aos EEUU foi numéricamente mais reducida e escolleu como destino lugares tan dispares como Florida -en Tampa houbo unha importante colonia española-, Ohio ou mesmo as Hawai, onde os inmigrantes traballaron nas plantacións de azucre.

En Nova York os recén chegados, na súa maioría mariñeiros galegos e asturianos, establecéronse na zona portuaria do Lower Side, adicándose ás actividades portuarias, daquelas controladas por italianos e irlandeses, cos que mativeron moi boas relacións.                                                                                                                                    

Posteriormente, foron desprazándose ata a Rúa 14, entre a sétima e oitava avenida. O barrio comezou a poboarse de españois a partir da segunda metade do século XIX. O fluxo incrementouse desde 1898, despóis da guerra de Cuba, e, especialmente, logo da guerra civil. A partir dos anos 40 a poboación de orixe español roldaba as 25 000 persoas.

Restaurante El Faro en Nova York

Un fenómeno habitual nos núcleos da emigración peninsular foi a creación, a iniciativa dos mesmos emigrantes, de entidades asistenciais e culturais  cuias numerosas actividades irradiaban de volta a casa. En Little Spain foi a Benevolent Society, mais coñecida como La Nacional, fundada en 1869, o centro que aglutinou á comunidade española en Nova Yok. A entidade acolleu a exiliados e nela residiron, durante a súa estancia na cidade, artistas e intelectuales como Picasso, dalí ou Lorca, que escribiu aquí algún dos poemas do seu Poeta en nova York.

No barrio hai tamén un templo católico, a igrexa de Guadalupe, e ao igual que os irlandeses tiñan o seu San Patricio, os españoles celebraban, a festividade de Santiago, procesión incuída. Tendas e restaurantes ofrecían productos de España, como Casa Moneo, onde se podían adquirir chourizos, ou o restaurante El Coruña, pechado nos anos 70 tras unha operación antidroga dirixida polo famoso policía Frank Serpico

Little Spain tamén foi escenario das actividades do crimen organizado. Durante a Lei Seca, en locales como El Faro, rexentado por galegos, servíase clandestinamente alcol.

Os anos da Gran Depresión marcaron o inicio da decadencia, cando e moitos dos residentes de orixe español deciriron abandonalo pola carestía económica e a suba dos alugueres.

A guerra civil viviuse aquí, como nos demais centros da diápora española, cun enorme interese, polas esperanzas que despertara o triunfo republicano e a posibilidade dun próximo retorno. Os veciños de Little Spain promoveron, entre outras accións, o boicoteo aos establecementos dos simpatizantes co bando nacional.

Tras rescatar centos de fotografías, o escritor Artur Balder narra no documental Litte Spain (https://www.youtube.com/watch?v=1CQNNekKh7Y), da man dos seus protagonistas, a vida neste barrio español no corazón de Manhattan.

A Patagonia en chamas

Esta historia transcorre na lonxana Patagonia, un deses remotos lugares que foron destino da emigración galega. E a nosa personaxe, Antonio Soto Canalejas, que co tempo sería coñecido como “o galego Soto”, naceu en Ferrol en 1897, pero pronto se incorporou á corrente emigratoria. En Argentina simpatizou co anarcosindicalismo, sendo un dos mais destacados participantes nas folgas que se desenvolveron na Patagonia  a principios dos anos 20.

Chegou ao pais con 13 anos e alí adicouse a diversos oficios, entre eles, actor nunha compañía teatral, coñecendo de primeira man a explotación laboral.   .

En 1920, con motivo da folga xeral declarada en Trelew, cidade da provincia patagona del Chubut, Antonio Soto adheriuse á protesta e participa nas movilizacións. As autoridades expulsáronno do Chubut. Marcha a Río Gallegos, capital da provincia de Santa Cruz, onde traballará de estibador portuario. Alí entra en contacto co mundo sindical, ingresando na “Sociedad Obrera de Gallegos”, da que chegará a ser secretario xeral. Ese verán estalla unha folga na provincia. Ante as medidas represivas do gobernador, Soto fuxe a Buenos Aires. No congreso da anarquista Federación Obrera Regional Argentina reclama o apoio na loita obreira que se está a desenvolver nas provincias da Patagonia.

A mediados de 1921 desenvólvese unha segunda gran folga dos traballadores agrícolas do sur da provincia de Santa Cruz. Os terratenentes acuden ao Exército, que non dubida en emplegar a forza. Liderados por Soto, columnas obreiras marchan coa bandeira negra e vermella levantando aos peóns das estancias. A pesar do carácter pacífico do movemento, moitos folguistas son detidos e fusilados polas tropas. En decembro, os soldados rodean a estancia La Anita, base de operacións de Soto. Nunha asamblea, os traballadores deciden abandonar a folga; Soto e algún compañeiros eran contrarios á decisión. Finalmente os folguistas réndense, o cal non impide que os militares fusilen a moitos deles. Soto consegue fuxir e, xunto cun pequeño grupo, diríxense a Chile atravesando a cabalo a cordilleira dos Andes. Seguiu un longo periplo que o levou a Valparaíso e logo a Iquique, onde traballou nas salitreiras.

En 1933 regresa a Arxentina, pero é expulsado polas autoridades. Instálase en Punta Arenas (Chile), onde decide establecervun hotel e desprega unha incesante actividade política e social. Funda o Centro Republicano Español, o Centro Galego e a Cruz Vermella. Pero non abandona a loita, participando nas movilizacións estudiantís de principios dos anos 60. Morreu nesta localidade chilena en 1963.

O cantón independente de Ferrol

O movemento cantonalista, que está na orixe das fortes discrepancias que sacudiron o federalismo durante a I República, consumando o fracaso do proxecto federal, tivo no levantamento republicano de Ferrol de outubro de 1872, un singular antecedente.

A súa raíz hai que buscala na fracasada revolución setembrina de 1868, cuio éxito inicial -alimentado polo descontento dos traballadores do Arsenal e a activa participación dos republicanos- plasmouse na formación dunha "Junta revolucionaria" e na elección dunha corporación republicana. O gobernador civil, en medio dunha grande conflictividade, ordenou a súa disolución e nomeou unha nova, máis acorde cos principios monárquicos da Constitución de 1869.

Deste xeito, foi destituido o alcalde republicano, o periodista e escritor Francisco Suárez García, home polifacético e cuia actividade política cobre boa parte do último terzo do século. Ademáis de dirixir o comité local do Partido Republicano Federal, foi deputado nas Cortes constituíntes de 1873, editou varios xornais (El Eco Ferrolano, El Trabajo, La Democracia) e foi Venerable Mestre da primeira loxia masónica de Ferrol, Luz de Finisterre nº 11, auténtico núcleo conspirativo do levantamento de outubro do 72. Na súa faciana como escritor destacan as novelas "Los invasores" ou"Grandal".

A sublevación comezou no Arsenal o día 11. Contou coa participación dun reducido continxente de militares e civís ás ordes do brigadier Bartolomé Pozas, que tras a toma das instalacións e a detención do comandante Victoriano Sánchez Barcaíztegui, pronunciou a seguinte arenga:

Ciudadanos: En buena hora habéis llegado a comprender el levantado espíritu que a este puñado de hombres de corazón nos impulsa. Sois dignos de la libertad que yo, unido a estos mis buenos amigos, me propongo conquistaros a todo trance, cueste lo que cueste y caiga el que caiga, aun cuando para ello precise sacrificar mi existencia, que es pequeño sacrificio el de la vida cuando se consagra al triunfo de tan santos atributos: ¡igualdad, justicia, fraternidad; porque, habéis de saberlo, nosotros vamos a la república, venimos por la república y queremos la república democrática federal, ni más ni menos (...) Ciudadanos: ¡No más tiranos, no más inmoralidad, no más ignominia! Guardias, marineros y paisanos: ¡No más reyes! ¡Abajo las quintas y matrículas del mar! ¡Abajo los consumos! ¡Viva el Pueblo Soberano! ¡Viva la República Democrática Federal!

Nas horas seguintes o levantamento vai sumando máis apoios e o día 12 unha multitude percorre a cidade acompañándose de bandeiras vermellas e estandartes co lema "Libertad, Igualdad, Fraternidad y República Federal". Unha "Junta provisional" encabezada por Francisco Suárez ponse ao fronte do movemento.

Pero a reacción do goberno non se fai esperar e ao día seguinte chegan tropas procedentes da Coruña co obxectivo de aplastar a rebelión. A refrega sáldase coa derrota dos federais e a fuxida do seus líderes. No consello de guerra os implicados son condenados a penas de exilio, cárcere e pena capital, da que son finalmente indultados. Francisco Suárez parte cara a Madrid para non volver ata febreiro de 1873, unha vez proclamada a República. Máis adiante, durante a Restauración, verase obrigado a marchar novamente ao exilio.

Coñecidos os disturbios na capital, o goberno e as Cortes se pronuncian en contra do levantamento. A postura do deputado e líder federalista Pi i Margall, que condena o alzamento ( "...porque creemos que mientras estén aseguradas las libertades individuales y podamos manifestar y defender libremente nuestras ideas, las insurrecciones dejan de ser un hecho y pasan a tener el carácter de verdadero delito"), provocará a indignación do sector máis radical do federalismo, consagrando definitivamente a división entre benévolos e intransixentes. Éstes rompen co Directorio Federal do Partido, criticando a "dictadura funesta de Pi i Margall", e fundan un"Consejo Provisional de la Federación Española".

Así rematou a breve experiencia republicana independente de Ferrol.

Máis información en: VV AA, Historia de Ferrol, Vía Láctea Editorial, 1998.

O xeneral Álava: o español que combatiu en Waterloo

O xeneral Álava, por Salter, 1835

d

Hoxe cúmplense douscentos anos da batalla de Waterloo, o "momento decisivo do século", en palabras do xeneral Wellington. A batalla supuxo a derrota definitiva de Napoleón e o seu exilio na remota illa de Santa Helena, onde rematarían os seus días.

Un dos  presentes na contenda foi o xeneral vasco Miguel Ricardo de Álava e Esquivel (1772-1843), que tamén participara (anque neste caso, no bando oposto) na batalla de Trafalgar, onde se distinguiu a bordo do navío "Príncipe de Asturias".

A partir de 1808, iniciada a guerra da independendencia, Álava coloborou coas autoridades francesas, formando parte, como representante da Mariña, da Xunta que elaboraría a Constitución de Baiona. Pero o xeneral non tardou moito en sumarse ás filas da resistencia. A principios de 1810 foi destinado a Portugal xunto ao xeneral Arthur Wellesley, futuro duque de Wellington. O seu coñecemento do idioma inglés -que adquiriu no Seminario de Vergara, dependente da Real Sociedad Bascongada de Amigos del País- convertiuno nun home imprescindible para o comandante das forzas británicas despregadas na Península.

Durante a guerra de España os dous selaron unha fonda amizade, a pesar das diferenzas políticas que os separaban. Wellington, home de mentalidade conservadora, chegou a ser a figura mais destacada do partido tory, e foi designado primeiro ministro en 1823. Álava, que fora elixido deputado en Cádiz e presidiu as Cortes que aprobaron a constitución de 1812, convertiuse nunha das figuras destacadas do liberalismo moderado ou doceanista e un dos mais respectados exiliados españoles en Londres. 

Proba desta amizade foi a acollida que, en 1823, o xeneral británico lle dispensou na súa residencia en Londres, durante os anos do exilio que xerou a restauración absolutista. A gratitude do xeneral extendeuse tamén aos membros da colonia española (concentrados na súa maioría no barrio de Somers Town), que poideron disfrutar das ayudas que en calidade de aliados lles ofreceu o goberno inglés.

Despois da derrota francesa na batalla de Vitoria e a retirada da Península, o xeneral Álava foi nomeado embaixador en París e logo, comisionado polo reposto monarca Fernando VII no exército de Wellington nos Países Baixos, entrando a formar parte do seu Estado Maior.  
A volta de Napoleón da illa de Elba ameazaba trastocar o costoso equilibrio acordado polas potencias en Viena. Os exércitos aliados comezaron a organizarse. Napoleón sabía que a súa única oportunidade consistía en impedilo. Dirixiu cara o norte coa Armé du Nord, co obxetivo de separar as forzas británicas das prusianas, que, ao mando de Blüquer, avanzaban cara a Bruselas.

Tras las "escaramuzas" de Quatre Bras e Ligny, que se saldaron en tablas, o esceario decisivo foron as proximidades da aldea de Waterloo, entre as alturas da Belle Alliance e o bosque próximo a Bruselas.

Xunto ao famoso carballo, no centro da liña defensiva inglesa, no cruce do camiño a Bruselas e o de Ohain, Álava acompañou a Wellington naquela xornada do 18 de xuño de 1815. Alí, o xeneral escoitaría a Wellington arengar ás súas tropas. Desde alí poido contemplar a carga decisiva de lord Uxbridge ao fronte da Brigada da Garda. Quizáis escoitaría a Wellington, a medida que pasaban as horas, exclamar desesperado: "É preciso que caiga a noite ou que cheguen os prusianos".  E desde alí sería testemuña dos últimos esforzos do exército francés, da heróica resistencia dos rexementos da Vella Garda e daquelas  palabras do xeneral  Cambronne: "¡A Garda morre pero non se rinde!", que posiblemente se limitaría a exclamar: "¡merde!".

De noite, Álava e Wellington cearon xuntos na hospedería de Waterloo. Brindaron pola guerra de España, logo de repasar anécdotas e evocar a sorte dos caídos.  Á maña seguinte , no despacho que Wellington enviaba ao goberno, afirmaba que o oficio das armas era sucio.

Como recoñecemento aos seus servizos na guerra de España e na batalla de Waterloo o goberno inglés distinguiu a Álava co título de caballero da Orde do Baño.