Heroes de San Marcial

En xullo de 1813, tras o triunfo hispano-británico na batalla de Vitoria, Arthur Wellesley, duque de Wellington, xeneralísimo do exército aliado, puxo sitio á cidade de San Sebastián, ocupada polos franceses. Co obxectivo de socorrer á praza, o xeneral Soult dispuxo o avance das súas tropas desde o leste. Os aliados apostáronse nas ribeiras do río Bidasoa. O continxente español, formado polo 4º Exército, chamado tamén Exército de Galicia, ao mando do xeneral Manuel Freire, dispúxose nas alturas de San Marcial.

Ao amencer daquel chuvioso 31 de agosto, despóis de cruzar o Bidasoa, os franceses atacaron toda a fronte. Tras uns momentos iniciais de vacilación, as tropas españolas lograron rexeitalos. Os franceses iniciaron entón un intenso bombardeo que foi aproveitado para colocar unha ponte sobre o Bidasoa. En canto estivo disposta, cruzaron varias divisións, coa intención de atacar polo centro e pola dereita, pero foron repelidos pola 5º División, ao fronte da cal atopábase o mariscal Juan Díaz Porlier, el Marquesito. Un novo ataque contra a á esquerda foi novamente detido polas tropas de Porlier que, avanzando ladeira abaixo, obrigou ao inimigo a rebasar o río.

A derrota francesa en San Marcial -con cerca de 3 600 baixas fronte a algo máis de dúas mil españolas- e a caída de San Sebastián, sinala o inicio do fin da presencia francesa en España.

O protagonismo das tropas do 4º Exército durante a acción é suliñado por Wellington na orde do día, onde o valor mostrado polos nacionais é loubado polo xeneral con encendido entusiasmo:

Guerreiros do mundo civilizado: aprendede a selo dos individuos do cuarto exército español, que teño a dita de mandar. Cada soldado del merece, con máis xusto motivo que eu, o bastón que empuño. Do terror, da arrogancia, da serenidade e da morte mesma, de todo dispón á súa arbitrio. Dúas divisións británicas foron testemuñas deste orixinal e singularísimo combate, sen axudarlles en cousa algunha, por disposición miña, para que levasen eles sos unha gloria que nos anais da historia non ten compañeira. 

Españois: dedicádevos todos a premiar aos infatigables galegos, distinguidos sexan ata o fin dos séculos, por levar o seu denuedo e bizarría onde ninguén chegou ata agora, onde con dificultade poderían chegar outros, e onde eles mesmos poder exceder, se seica é posible.

Nación española: o sangue vertido de tantos cides vitoriosos foi recompensada con 18 000 inimigos e unha numerosa artillería que desapareceron como o fume, para que non nos ofendan xamais. 

Franceses: fuxide ou pedide que vos ditemos leis, porque o 4º Exército español, o Exército de Galicia vai detrás de vós e dos vosos caudillos e ensinarlles a seren soldados.