Farinelli e a Escuadra do Texo

Entre moitos dos proxectos nos que interviu o marqués de la Ensenada (http://areadesefarad.blogspot.com.es/2015/10/o-marques-da-ensenada.html), un dos mais singulares foi o da Escuadra do Texo, montaxe musical en ideado en 1752 polo cantante napolitano Carlo Broschi, mais coñecido como Farinelli.

Tras o seu paso por varias cortes europeas, Farinelli, a figura musical do momento e o mais afamado dos castrati, é chamado a Madrid polo convencemento, sobre todo por parte da raíña María Luísa de Saboia, das bondades da arte musical do castrato para tratar o transtorno mental que padecía o rei Felipe V. 

Farinelli trouxo á capital as mellores compañías e encargouse da remodelación do Coliseo Real do Retiro, convertindo Madrid nun dos centros musicais de Europa, especialmente, no xénero operístico. A súa consagración na corte dos Borbóns chegará durante o reinado de Fernando VI. Os monarcas eran grandes amantes da música, mesmo a raíña Bárbara de Braganza aprendera a interpretar o clave da man de Scarlatti. 

Nos Reales Sitios de La Granja e Aranjuez, seguindo os costumes que os Borbóns traen a España, os monarcas asisten a representacións teatrais e musicais, fogos de artificio e espectáculos acuáticos. A moda dos paseos fluviais amenizados por músicos veu de Gran Bretaña, onde tamén xurdiron as primeiras composicións escritas para a ocasión, como o concerto que en 1717 Händel compuxera a petición de Xurxo I para interpretar nunha barcaza sobre o río Támesis.

Inspirándose nesta idea Farinelli, concibe en 1752, co seu amigo Ensenada, que o apoiará económicamente, un concerto no Texo sobre unha flotilla de cinco falúas e dezaséis botes, algúns con fornas de cervo ou pavo real. No navío real Fernando toca o clave mentres a raíña a Farinelli acompáñanno a dúas voces.

Qué mellor expresión do gusto rococó pola arte teatral, banal, refinada e amante do luxo que está lonxe de imaxinar os tempos tormentosos que lle esperan ás monarquías en Europa.

A Ilustración, Feijoo e as probas de paternidade

Definíase a sí mesmo como desenganador do vulgo (oficio, a la verdad, honrado y decoroso; pero triste, ingrato y desabrido más que otro alguno), foi coñecido como o "Voltaire español" e un contemporáneo describiuno do seguinte xeito:

Sin resabios de grande, sin presunciones de sabio, sin orgullo de poderoso y sin vanidad de aplaudido, le encuentra quien le busca y le halla quien le necesita.

Escribiu dúas obras maxistrais de carácter enciclopédico, o "Teatro Crítico Universal" e as "Cartas Eruditas", consideradas como un enorme monumento do espíritu crítico en medio do deserto intelectual da España do século XVIII.

O benedictino frei Benito Jerónimo Feijoo naceu en 1676 nunha aldea de Ourense, no seo dunha familia fidalga. Reinaba daquela Carlos II o Enfeitizado e o Imperio español pasaba polos súas horas máis baixas. A pesar da condición de primoxénito, a familia de Feijoo non se opuxo ao seu ingreso na Orde e soubo alentar as súas inquedanzas intelectuais.Estudiou nos mosteiros de Samos e Lérez e a partir de 1709 instalouse definitivamente en San Vicente de Oviedo, onde impartiu teoloxía. Pero os seus gustos inclinábanse por materias máis mundanas: filosofía, matemática, física, literatura, medicina, agricultura,.. a cuxo estudio adicaba longas horas na celda que compartía con xentes como Vives, Bacon ou Newton.

¿Qué cosa más dulce hay que estar trabajando todos los días con los hombres más racionales que tuvieron los siglos todos, como se logra en el manejo de los libros?

Enemigo de honores e prebendas, a publicación, a partir de 1726, da súa obra motivou una das guerras literarias máis intensas na historia das nosas letras. Más daño causan los cañones de pluma que los cañones de batir exclamaría o tamen benedictino frei Martín Sarmiento, antigo alumno de Feijoo e un do seus máis fervientes defensores. Un decreto de Fernando VI acalou a polémica vinte e dous anos despóis:

Por cuanto la general aprobación y aplauso que han merecido en la república literaria a propios y extraños las útiles y eruditas obras de Vos (...) mueven a mi real ánimo a hacer manifiesta mi gratitud.

Auténtico precursor en España do pensamento ilustrado, partidario do método experimental e oposto aos argumentos de autoridade, o combate contra as supersticións, os prexuicios e os vellos costumes ocupan un lugar importante nas súa obra ("Vara divinatoria y zahoríes", "Transformaciones y transmigraciones mágicas", "Fábulas de las Batuecas y países imaginarios").

Nun país onde se daba por certa a influencia dos corpos celestes, no que se creía que as montañas da Alcarria muxían pola noite e que os nados en Venres Santo sanaban a peste co seu alento, él mesmo, ás veces, escéptico e racionalista como era, non foi capaz de sustraerse dalgunhas das crenzas máis disparatadas que circulaban entre o mesmo vulgo ao que trataba de correxir.

CARTA QUARTA
INFLUJO DE LA IMAGINACION MATERNA
Lo que acabo de discurrir a favor del influjo de la imaginación materna en el feto, basta para que ya mire sin desplacer alguno la opinión, que atribuye el color etiópico a aquel principio. Pero una noticia, que poco ha me comunicó el Licenciado Don Diego Leandro de Guzmán y Márquez, Presbítero , Abogado de los Reales Consejos, y de Presos del Santo Oficio de la Inquisición de Sevilla, y su Comisario en la Ciudad de Arcos , me extrajo del estado de indiferente, inclinándome no poco a aquella opinión. El citado Don Diego me escribió haber conocido en la Villa de Marchena, distante nueve leguas de Sevilla, a un Caballero llamado Don Francisco de Ahumada y Fajardo, de familia muy noble, y de padre y madre blancos, el cual, no obstante este origen, era negro atezado, con cabello ensortijado, narices anchas y otras particularidades que se notan en los etíopes: que al contrario, dos hermanos suyos, Don Isidro y Don Antonio, eran muy blancos y de pelo rubio, que se decía que la singularidad de Don Francisco habia nacido de que la madre, al tiempo de la concepción, había fijado con vehemencia la imaginativa en una pintura de los Reyes Magos, que tenia a la vista en su dormitorio: finalmente, que habiéndose casado dicho Don Francisco con una mujer muy blanca los hijos salieron mulatos.

Siendo hecho constante, como yo no dudo, la perfecta negrura de aquel Caballero, es claro que no puede atribuirse al indigno comercio de su madre con algún etíope. La razón es concluyente. Si fuese esa la causa, no saldría enteramente negro, sino mulato, como salen todos aquellos que tienen padre negro y madre blanca; y como por la propia causa salieron mulatos los hijos del mismo Don Francisco. A qué otra causa, pues, podemos atribuir el efecto, sino á la vehemente imaginacion de la madre, clavada al tiempo de la concepción en la pintura del Mago negro, que tenia presente

Pero debo advertir, que para adaptar este principio a la negrura de la nación etiópica, no es menester que en todas las generaciones de aquella gente intervenga, como causa inmediata, la vehemencia de la imaginación; pues puede suponerse, que al tiempo que se estableció aquel color en el primero, ó primeros individuos, se estableció también un principio (sea el que se fuere) capaz de comunicar le á otros mediante la generación.

Es cuanto ahora me ocurre sobre la materia, y que me hace mas fuerza, que todo lo que en contrario opone Jacobo Bloridél, y aun mas que lo mismo, que yo he dicho en el Discurso sobre el color etiópico; mas no basta para que me atreva a dar en el caso sentencia definitiva.

http://apeldetouro.blogspot.com.es/2008/11/ilustracin-feijoo-e-as-probas-de.html

Juan Picornell: retrato dun conspirador

Juan Bautista Mariano Picornell y Gomila naceu en Palma de Mallorca en 1759. Home culto e inquieto, estudiou na Universidade de Salamanca, interesándose pola pedagoxía e a medicina. Imbuído do espírito de reforma que caracterizou o século, participou nas actividades da Sociedad Económica Matritense e ingresou nas filas da masonería.

Baixo o impacto da Revolución que acababa de estalar en Francia, fixo a primeira traducción da “Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán”, escribindo ademáis un "Discurso sobre los mejores medios de excitar y fomentar el patriotismo en una monarquía".

Isto demostra o fracaso dos ministos de Carlos IV que tentaron impedir que o influxo do proceso revolucionario se espallara polo noso país, creando un “cordón sanitario” para impermeabilizar a fronteira e dificultar a chegada de noticias e escritos relacionadas co movemento revolucionario.

Picornell concebiu un plan desatinado para derrocar ao monarca e proclamar unha República. A chamada “Conspiración de San Blas”, en Madrid, en febreiro de 1795, contou tamen coa participación de José Lax, Manuel Cortés, Bernardo Garaza, Juan Manzanares, Juan Pons e Joaquín Villalba, e coincidiu en Francia coa “Conspiración dos Iguais” que liderou Charles Babeuf. Fracasada a intentona, os participantes, despóis de conmutárselles a pena de morte, foron trasladados a América e encarcerados no castelo de San Carlos, en La Guaira (Venezuela).

Non remataron aquí as súas andanzas. Ao pouco de chegar, Picornell entrou en contacto cun grupo de masóns e patriotas americanos partidarios do establecemento dunha república independente, entre eles Manuel Gual e José María España. Con eles colaboraría Picornell no que sería o primeiro movemento de independencia da colonia, e na redacción do primeiro proxecto de Constitución.

Descubertos os plans polas autoridades españolas, Picornell marchou ás Antillas en 1797. Non pasou moito tempo antes de que volvera a preparar un novo levantamento, apoiando as iniciativas de Francisco Miranda para liberar Venezuela, proxecto para o cal contaban coa axuda económica de británicos e franceses. Triunfante temporalmente a insurrección, Miranda nomeono intendente da policía de Caracas. A reacción realista obrigou a Picornell novamente a fuxir. Buscou refuxio nos Estados Unidos, onde se adicou á medicina, e finalmente estableceuse en Cuba, onde morreu en 1825.

Os polvos da condesa (historia da quinina)

Corría o ano 1638 cando dona Francisca Enríquez de Rivera, Vicerreina del Perú e Condesa de Chinchón, contraiu as febres palúdicas. Os médicos non daban con remedio algún para curala; de nada parecían servir as cataplasmas que lle aplicaban, pois a febre persistía. Pero o vicerreina foi informada da existencia dun preparado elaborado coa cortiza do quino (Cinchona ledgeriana), unha árbore orixinaria das rexións andinas, utilizado desde tempo immemorial polos indíxenas para reducir a febre. O éxito do tratamento conveceu á vicerreina dos poderes terapéuticos da planta, que entre os seus compoñentes contén quinina ou cinchona, un poderoso alcaloide con propiedades antipiréticas, analxésicas e antipalúdicas.

debuxo da expedición Ruíz e Pavón

O médico do Vicerrei, Diego Carrasco, redactou un informe detallado coas cualidades curativas da planta, e así foise difundindo por Europa o seu coñecemento, pero o uso da quinina non se xeneralizou ata o século XIX.

En 1753 a planta foi descrita por Carlos Linneo, que a bautizou co nome de “Cinchona”, en honor da condesa, anque tamén seríacoñecida como "polvos da condesa" e "polvos dos xesuítas", pois a éstes tamén se lle atribuíu a súa difusión por Europa.

A árbore foi obxecto de estudo da expedición científica que, por encargo de Carlos III, e baixo a dirección dos botánicos Hipólito Ruíz, Joseph Dombey e José Pavón, recorreu Perú e Chile entre 1777 e 1778, recollendo e debuxando miles de exemplares, que foron a engrosar as coleccións do Xardín Botánico e do Gabinete de Historia Natural e froito da cal foron as obras Flora peruviana et chilensis e Quinoloxía o tratado del árbol de la quina.

 

A Gran Redada

Non todo son luces na  brillante traxectoria da Ilustración española. Tamén houbo sombras que enturbiaron os logros do período. Unha delas, e non a menor, foi a persecución á que foi sometido o pobo xitano.

As causas atopámolas no afán uniformizador das políticas ilustradas, en prexuizos fondamente arraigados na sociedade española e constantemente avivados pola  Igrexa, na pervivencia dunha cultura e unhas formas de vida alonxadas das socialmente aceptadas  e no ambiente de inseguridade que reinaba no país, logo da Guerra de Sucesión, que se atribuiu en parte aos xitanos.

Esas eran as razóns que están detrás da "Gran Redada" ou "Prisión General de Gitanos", como se coñece a persecución decretada en 1749 por Fernando VI e inspirada polo seu ministro Zenón de Somodevilla, o famoso marqués de la Ensenada.

Extinción e exterminio son as palabras que se empregan para denominar  á operación (...y extinga si es posible esta generación) iniciada co máximo sixilo o 30 de agosto de 1749 e que estivo perfectamente coordenada en todo o territorio. As ordes establecían que tanto os Gobernadores como as autoridades locais se encargarían de deter aos varóns e trasladalos aos arsenais de Cartagena e Ferrol para traballar como man de obra forzada. As mulleres serían recluídas en prisións. En total foron arrestadas máis de 10 000 persoas.

Nos anos posteriores, a lexislación anti-xitana foise suavizando e en 1763 emitiuse o indulto. Influíntes ilustrados como Campomanes propuxeron extraditalos aos territorios insulares das colonias, como Cuba, Puerto Rico ou Juan Fernández, evitando expresamente a súa presenza no continente americano. Proxecto similar defendía o reformador Bernardo Ward, que plantexaba envialos preto do río Orinoco "para quitar de delante el mal ejemplo y evitar los perjuicios que causan".

O cambio de actitude con respecto á cuestión xitana será promovido por Carlos III, que en relación á redada de 1749 opinaba que: "hace poco honor a la memoria de mi hermano". Ilustrados como o conde de Floridablanca suliñaban o "contradictorio y aun inhumano o inicuo" que resultaba perseguir a ociosidade ao tempo que se prohibía a un grupo de españois o exercicio de certas actividades. Por iso recomendaba que se permitira aos xitanos, igual que aos chuetas ou xudeus maiorquinos, o dereito a traballar.

A Real Pragmática de 1783 -a mesma que suprimía toda consideración negativa que pesaba sobre os oficios mecánicos-, recollecía a igualdade de dereitos, a liberdade de residencia e o ingreso nos gremios. Prohibíase, ademáis, por ofensivo, o uso do termo "xitano" ou "cristián novo". Persistiron, sen embargo,  as restriccións con respecto ao emprego da súa gerigonza, a língua caló, ás vestiduras tradicionais, o nomadismo e a práctica de actividades moi vinculadas ao pobo xitano, como a chalanería ou trata de cabalos.

A discriminación continúa ata os nosos días. En Alemaña, setenta anos despóis do holocausto, o goberno acaba de recoñecer o xenocidio xitano cometido polos nazis, o Porrajmos, a "devoración" en língua romaní.

http://www.gitanos.org/upload/59/21/36AFondo.pdf

¡No me da la gana!

Con este grito deu comezo, o 23 de marzo de 1766, coincidindo coa festividade do Domingo de Ramos, a protesta popular contra as medidas impostas polo ministro de Carlos III, o marqués de Esquilache.

No seu desexo de convertir a vila nunha capital moderna,  abrindo grandes avenidas, mellorando o saneamento e o alumeado -medidas que lle valeron ao monarca o apelativo de mellor alcalde de Madrid- o ministro topou cunha forte oposición. O descontento tornouse en franca rebeldía cando Esquilache pretendeu, ademáis, modificar os costumes da poboación en materia de vestimenta, erradicando a capa longa e o sombreiro de aba ancha a favor do tricornio e o redingote, co pretexto de que ditas prendas servían aos malfeitores para ocultar armas ou para agochar o rostro . E cando, por orden do marqués, saíron as rúas soldados e alguaciles para facer cumplir as novas disposicións, producíronse altercados que remataron coas mortes, diante do Palacio Real, de varios veciños.

Ao día seguinte, o capuchino Juan de Cuenca presentou, en nome dos amotinados, unha serie de peticións (desttitución de Esquilache, rebaixa do prezo dos alimentos de primeira necesidade, saída de Madrid da garda valona -a quen se lle facía respolsable da represión-, liberdade de vestimenta) que foi aceptada polo rei. Esquilache, de camiño ao exilio, escribía:  "Yo he limpiado Madrid, le he empedrado, he hecho paseos y otras obras... que merecería que me hiciesen una estatua, y en lugar de esto me han tratado indignamente".

A revolta, afogada en Madrid, extendeuse pouco despóis ás provincias, onde crecía o descontento pola subida do prezo do pan.

Na actualidade aínda segue a discutirse o significado do motín, o seu carácter supostamente espontáneo e o grao de participación de certos sectores, especialmente da Igrexa. De feito, unha das medidas máis relevantes do período foi a decisión de Carlos III de expulsar dos territorios da Monarquía á Compañía de Xesús, a quen o rei responsabilizaba de estar detrás das protestas. Certo ou non, o levantamento resultou provindencial para os círculos regalistas da Corte que atoparon nos sucesos o argumento para poder desfacerse da poderosa orde relixiosa.