A visitadora de cárceres

O estreo en Ferrol, a semana pasada, da película A visitadora de cárceres, da directora Laura Mañá, lembrounos a singularidade da ilustre ferrolá Concepción Arenal. O filme -que conta coa participación das actrices Blanca Portillo e Mabel Ribera, nos papeis de Concepción Arenal e de Juana de Vega respectivamente-, forma parte dun proxecto cinematográfico sobre destacadas mulleres galegas.

Concepción Arenal, xurista, escritora, filántropa, pioneira do feminismo en España, é unha das personalidades máis destacadas do noso século XIX. Filla dun militar liberal que sufriu a persecución durante o réxime absolutista de Fernando VII, o ambiente familiar que respirou propiciou unha formación intelectual insólita para unha muller na España decimonónica.

En Madrid, onde a familia se instalou trala morte do pai, Concepción estuda nun colexio para señoritas. E cando remata decide continuar os seus estudos na Universidad Central de Madrid, a pesar da oposición da súa nai. Asiste ás na Facultade de Dereito como oínte, ataviada con ropas de home. E vestida así, frecuenta as tertulias dos cafés, outro reducto tradicionalmente masculino.

Cando en 1860 a Academia de Ciencias Morales y Políticas lle concede, non sen certas reticencias, o premio pola obra La beneficiencia, la filantropía y la caridad -dedicada á súa amiga Juana de Vega- o nome co que firma é o do seu fillo Fernando.

En 1863 é a primeira muller en ocupar o posto de Visitadora de Cárceres de Mulleres, e, posteriormente,  é nomeada Inspectora de Casas de Corrección de Mulleres . Súa é a frase "abride escolas e se pecharán os cárceres".

Muller inquieta, cun fondo sentido humanista, promoveu a creación de diversas institucións benéficas, como un padroado de mulleres para a visita e asistencia aos presos, en colaboración con Juana de Vega, ou a Constructora Benéfica, para a construcción de vivendas obreiras.

Colaborou tamén coa Cruz Vermella, que iniciaba a súa andaina en España, organizando un hospital de campaña para atender aos feridos durante a última guerra carlista.

A súa obra literaria é amplísima, abundando os temas xurídicos, pero tamén a poesía (Oda a la esclavitud), anque foron a pena de morte, o sistema penintenciario, a pobreza e a condición da muller os asuntos que maior interese despertaron nela.
Un fermoso texto de Eduardo Galeano (Ventanas de España) está inspirado nela:

Pasó la vida luchando con alma y vida contra el infierno de las cárceles y por la dignidad de las mujeres, presas de cárceles disfrazadas de hogares.

Contra la costumbre de absolver generalizando, ella llamaba al pan pan y al vino, vino:

-cuando la culpa es de todos, es de nadie- decía.

Así se ganó unos cuantos enemigos.

Y aunque a la larga su prestigio ya era indiscutible, a su país le costaba creérselo. Y no sólo a su país: a su época también.

Allá por 1850 y algo, seguía disfrazándose de hombre para poder frecuentar las tertulias madrileñas, donde de debatían temas impropios a horas impropias.

Y allá por 1870 y algo, una prestigiosa organización inglesa, la Sociedad Howard para la Reforma de las Prisiones, la nombró representante en España. El documento que la acreditó fue expedido a nombre de sir Concepción Arenal.

Cuarenta años después, otra gallega, Emilia Pardo Bazán, fue la primera mujer catedrática en una universidad española. Ningún alumno se dignaba escucharla. Daba clases a nadie.

A guerra do patio de recreo

"Os nosos xogos no recreo non acababan ao soar a campanilla, senón que baixo os castiñeiros e diante do edificio baixo dos retretes, chamado o Mexadoiro, continuaban ao recreo seguinte. Loitabamos entre nós. O Mexadoiro, contiguo ao ximnasio, servía de Alcázar de Toledo. É verdade que o feito ocorrera un ano antes, pero nos nosos soños escolares a Falanxe seguía defendendo heroicamente aqueles muros. Os “Rojos” atacaban unha e outra vez inutilmente. Con todo, o seu fracaso había que achacalo tamén á falta de ganas; ninguén quería ser “rojo”, eu tampouco. Todos os colexiais queriamos desafiar a morte á beira do Xeneral Franco. Finalmente, algúns mozos maiores repartíronnos por sorteo: con outros de dez ou once anos, tocoume ser “rojo”, sen que puidese sospeitar o significado posterior daquela casualidade; evidentemente, o futuro insinuábase xa nos patios de recreo.

De forma que cercabamos o Mexadoiro. Iso esixía algún compromiso, porque os mestres que vixiaban coidaban de que grupos neutrais de colexiais, e tamén de combatentes, puidesen facer augas polo menos durante períodos de tregua convidos. Un dos puntos culminantes da loita era a conversación telefónica entre o coronel Moscardó, comandante do Alcázar, e o seu fillo Luís, ao que os “Rojos” fixeran prisioneiro e ameazaban fusilar se a fortaleza non se rendía. Helmut Kurella, un mozo de doce anos de face de anxo e voz en consonancia, facía de Luís. Eu tiña que imitar ao comisario “rojo” Cabello e pasar a Luís o teléfono. A súa voz resoaba clara no patio: “¡Papá!”. O coronel Moscardó: “¿Que ocorre, raparigo?”. “Nada. Din que me van a matar se o Alcázar non se rende”. “Se fose así, fillo meu, encomenda a túa alma a Deus, grita ¡Viva España! E morre como un heroe”. “Adios, Papá. Un bico moi forte”.

Iso dicía o angelical Helmut, facendo de Luís. E entón eu, o comisario “rojo”, ao que un dos mozos maiores había ensinando o berro final de “¡Viva a morte!”, tiña que fusilar ao valente raparigo baixo un castiñeiro en flor.

Non, non estou seguro de se era eu ou outro quen se encargaba da execución; pero puidese ser eu. Logo seguía a loita. Ao recreo seguinte voábamos a torre da fortaleza. Faciámolo acusticamente. Pero os defensores non cedían. O que logo se chamou guerra civil española desenvolvíase no patio de recreo do instituto Conradinum de Danzig-Langfuhr nun só acontecemento repetido sen cesar. Naturalmente, ao final gañaba a Falanxe. O asedio rompía desde fóra. Unha horda de mozos de trece ou catorce anos atacaba con especial violencia. Logo, o gran abrazo. O coronel Moscardó recibía ao seu libertador coa frase que se fixo famosa: “Sen novidade no Alcázar”. E a nós, os “Rojos”, liquidábannos.

Desa forma, cara ao final do recreo podíase volver utilizar normalmemente o Mexaoiro, pero ao seguinte día de clase volviamos repetir o xogo. Isto durou ata as vacacións de verán do trinta e sete. No fondo, houbéramos podido xogar tamén ao bombardeo da cidade vasca de Guernika. O noticiario alemán mostrounos no cine, antes da película, o ataque dos nosos voluntarios. O 26 de abril a pequena cidade quedou reducida a cascallos e cinzas. Aínda hoxe oio a música de fondo baixo o ruído dos motores. Pero só se podía ver os nosos Heinkel e Junker en aproximación-picado-ascensión. Parecía coma se estivesen adestrándose. Non daba para un feito heroico ao que se puidese xogar no recreo".

Günter Grass, Mi siglo

*fotografía de Agustí Centelles

Oliver Law: un combatente norteamericano na guerra de España

Chamábanlles os “Lincolns”, polo batallón “Abraham Lincoln”, os "Washingtons", polo “George Washington”. Eran os norteamericanos que formaban parte dos Voluntarios Internacionais da Liberdade reclutados por todo o mundo para loitar na defensa da República: polacos, checos, alemáns, italianos, ingleses, franceses,... e que interviron ao lado do exército da República nas batallas de Jarama, Brunete, Teruel e na derrota final do Ebro.

Deles decía Herbert Matthews, o periodista do New York Times que cubriu a guerra de España, que aprenderan a loitar antes que a desfilar. O seu último desfile foi no outono de 1838, nas rúas de Barcelona, despois de que o presidente de goberno, Juan Negrín, ordenase a súa retirada.

En Madrid era habitual atopar a moitos deles no Hotel Florida, bebendo e confraternizando con Ernest Hemmingway ou con John Dos Passos, que daquela adicábanse a escribir na prensa sobre a guerra de España.

Un daqueles voluntarios era Oliver Law.

“Brunete, verano de 1937: en plena batalla, un balazo parte el pecho de Oliver Law.Oliver era negro y rojo y obrero. Desde Chicago, se había venido a pelear por la república española, en las filas de la Brigada Lincoln.

En la brigada, los negros no integran un regimiento aparte. Por vez primera en la historia de los Estados Unidos, blancos y negros están mezclados. Y por primera vez en la historia de los Estados Unidos, soldados blancos han obedecido las órdenes de un comandante negro.Un comandante raro: Cuando Oliver Law daba orden de ataque, no contemplaba a sus hombres con prismáticos, sino que se lanzaba a la pelea antes que ellos.

Pero raros son, al fin y al cabo, todos estos voluntarios de las brigadas internacionales, que no combaten por ganar batallas, ni por conquistar territorios, ni por capturar pozos de petróleo.A veces, Oliver se preguntaba:

-Si esta es una guerra entre blancos, y los blancos nos han esclavizado durante siglos, ¿qué hago yo aquí? ¿Qué hago yo, un negro, aquí?
Y se contestaba:
-Hay que barrer a los fascistas.
Y riendo agregaba, como sifuera un chiste:
-Algunos de nosotros tendrán que morir haciendo este trabajo”.

Eduardo Galeano, "Espejos"

Algúns dos seus compatriotas supervivintes, que tamen pasaron polos de campos de batalla na Segunda Guerra Mundial, foron perseguidos a mediados dos anos cincuenta durante A "caza de bruxas" patrocinada polo senador McCarthy.

http://apeldetouro.blogspot.com.es/2009/05/oliver-law.html

O caso Robles

Destinado en EEUU, onde exerceu como profesor de literatura na universidade John Hopkins de Baltimore, o compostelán José Robles Pazos foi un admirador do escritor norteamericano John Dos Passos, traducindo ao castelán a súa obra máis famosa, Manhattan Transfer, e trabando con él unha fonda amizade. O escritor, pola súa banda, manifestaba un amplo coñecemento da realidade española, país que visitara en dúas ocasións e que lle servira de inspiración para a escribir, entre outras, "Rocinante vuelve al camino".

Cando os ecos da guerra de España chegaron ata América, unha corrente de solidaridade levou a moitos xoves norteamericanos a apoiar á República española, enrolándose nas Brigadas Internacionais. Tamén os intelectuais comprometéronse na loita.

John Dos Passos convenceu ao seu amigo Ernest Hemingway para que colaborara na causa. Tempo atrás, Dos Passos xa amosara as súas inclinacións esquerdistas, e a condena que fixo da execución dos anarquistas Sacco e Vanzetti levoulle ao cárcere.

A oportunidade para ámbolosdous xurdiu co motivo dun proxecto do realizador holandes Joris Ivens. Ivens andaba a preparar un documental sobre a guerra civil. O filme, The Spanish Earth, pretendía sensibilizar a opinión pública acerca do combate contra o fascismo que se estaba a desenvolver en España, pero tamén recabar fondos para a República. Dos e Hem participaron na doblaxe do documental, que foi estreado en 1937.

Daquela Hemingway xa estaba en España, aloxado no hotel Florida, onde soían reunirse os corresponsais extranxeiros que cubrían a guerra civil. Xentes como Mijaíl Koltsov, do Pravda, Henry Buckley, do The Daily Telegraph, ou Martha Gelhorn, redactora da revista Collier´s e amante de Hemingway.

En 1938 chega Dos Passos. Da súa estadía no famoso hotel quedounos unha crónica publicada na revista Esquire, onde describe unha escea no hotel logo dun bombardeo:

"Por todas partes ábrense de súpeto as portas dos balcóns que rodean a fonte acristalada. Homes e mulleres a medio vestir fuxen precipitadamente das habitacións da fronte, arrastrando maletas e colchóns cara ás habitacións traseiras. Un camareiro co cabelo ondulado sae unha e outra vez de varias portas distintas, sempre rodeando co brazo a diferentes chicas que ríen ou choran. Gran exhibición de peiteados e lencería. Abaixo, os corresponsais móvense por alí adormecidos».

Naquel Madrid cercado polas tropas franquistas nos momentos finais da guerra, outra inquietude atormentada a Dos: a sorte do seu amigo José Robles. Había tempo que non tiña noticias de él. Sabía que fora nomeado tenente coronel e asignado como traductor ao Ministerio da Guerra. E anque non era home de armas e tivo ocasión de abandonar o país, Robles decidiu quedarse e loitar en defensa da República.

Os esforzos de Dos por atopalo semellaban inútiles. As súas indagacións tropezaban sempre cun muro de obstinado silencio, e comezou a temer o peor. As pescudas irritaron tanto ás autoridades como a algúns dos seus amigos, entre eles Hem que non entendía a insistencia de Dos pola sorte dun home en medio dunha guerra na que caían a diario miles de persoas.

Finalmente, Dos Passos descubre que Robles fora asasinado un ano antes en Valencia, en circunstancias bastante escuras; de feito o seu o cadáver nunca aparecera. O goberno acaba recoñecendo que os responsables foran os seus propios camaradas. Sospeitando da colaboración de Robles co inimigo, os servizos de intelixencia soviéticos non dubidan en eliminalo, anque non tardan en darse conta do erro. Este descubrimento provoca a indignación de Dos, que decide volver aos EEUU, afastándose do que él vía como unha deriva estalinista do réxime, que outro asasinato, o do dirixente catalán do POUM, Andreu Nin, non fai para él se non confirmar. Estes sentimentos quedarán reflectidos no seu escrito "Pensamentos na oscuridade".

A decisión de Dos e a reacción de Hemingway acusándolle de cobardía pola súa marcha foron o motivo da ruptura dos dous antigos amigos. As miradas opostas que ambos tiveron sobre a guerra civil afastoulles definitivamente.

Guernika, 75 anos despóis

“Guernika, a poboación máis antiga dos vascos e o centro da súa tradición cultural, foi completamente arrasada onte pola tarde polos ataques aéreos dos insurxentes. O bombardeo sobre esta cidade aberta, localizada moi lonxe das liñas, durou exactamente tres horas e cuarto, durante as cales unha poderosa flota de aeroplanos formada por tres modelos alemáns, os bombarderos Junkers e Heinkel e os cazas Heinkel, non cesou de lanzar bombas de ata 1 000 libras [453,6 kg] sobre o pobo, ademáis de alrededor de 3 000 proxectís incendiarios de aluminio de dúas libras [0,90 kg]. Mentres tanto, os avións de caza sobrevoaban a cidade desde o centro cara as aforas para ametrallar aos civís que se refuxiaban nos campos”.

Así comezaba a crónica enviada polo corresponsal George L. Steer ao periódico norteamericano The Times o 27 de abril de 1937, poucas horas despóis do ataque levado a cabo pola Lexión Cóndor sobre a localidade vasca, que se cobrou a vida de varios centos de persoas.

A forza aérea que constituía a Lexión Cóndor fora enviada a España pola Alemaña nazi en resposta ás peticións de axuda de Franco.

A ofensiva dos sublevados á altura de 1937 centrábase na conquista das rexións industriais do norte, onde unha gran parte da poboación apoiaba ao goberno da República. No País Vasco, ademáis, a loita cobraba un especial significado por canto ía asociada á defensa da súa autonomía. De feito, foi o propio goberno vasco quen dirixiu as opercións militares no seu territorio.

Dobregar, polo tanto, a resistencia do pobo vasco convertiuse nun obxectivo clave da estratexia dos "nacionais". O bombardeo de Guernika, ademáis, foi o primeiro ataque aéreo sobre poboación civil. Como explica Steer na reportaxe, a localidade de Guernika non era un obxectivo militar. O propósito, segundo él, non era outro que a desmoralización da poboación e a destrucción dun lugar emblemático da cultura e a historia do pobo vasco. Días despóis, cando a noticia se difundiu na prensa internacional -grazas a labor de reporteiros como Steer- o exército golpista culpou aos republicanos da destrucción de Guernika. E posteriormente Franco responsabilizou aos mandos da Lexión Cóndor da masacre.

A raíz dos sucesos, o goberno de Negrín, con motivo da Exposición Internacional de París de 1937, encargoulle ao pintor Pablo Picasso a realización dunha obra que plasmase o horror do bombardeo e revelase ao mundo o auténtico rostro do fascismo. O froito da imaxinación e da angustia do artista é o famoso cadro de "Guernika".

En 1938 o poeta Paul Eluard, amigo do pintor, escribiu o poema "A victoria de Guernika" en homenaxe ás vítimas do atroz bombardeo.

Apostou a morte a terra e o horror
Dos nosos inimigos teñen a cor
Monótono da nosa noite
Nós teremos a razón

http://cvc.cervantes.es/actcult/corresponsales/

Viva a República!

Segundo o historiador Manuel Tuñón de Lara foi o 26 de marzo de 1848 cando por vez primeira se escoitou este grito nas rúas de Madrid.

O movemento revolucionario iniciado en febreiro en Francia e que foi coñecido como a "primavera dos pobos", extendeuse por Europa ao longo dese ano, acadando eco tamén en España.

O réxime sabelino, nas mans firmes do xeneral Narváez, non tiña ata daquela máis oposición que a do partido progresista. Pero o crecente descontento contra o goberno foi sumando novos partidarios. E así, baixo o influxo da corrente democrática que percorría Europa, facendo tambalear os tronos dos últimos gobernos absolutistas, grupos aínda minoritarios de demócratas e republicanos que se escindiran recentemente das filas do progresismo, protagonizaron varias intentonas para derrocar ao espadón moderado.

Entre os líderes democrátas que conspiraban contra o goberno destacaron José Mª Orense e José Ordax Avecilla. Foron eles, entre outros, quen orquestaron o movemento popular que se iniciaría na capital e que logo prendeu nalgunhas cidades. Na tarde do 26 de marzo un grupo dunhas cincocentas persoas concentrárose nas prazas Mayor e do Progreso ao grito de viva la República!, viva la libertad!, viva la milicia! e viva el pueblo soberano! Pero as forzas militares dispostas polo goberno lograron pecharlles o paso na Carrera de San Jerónimo. A rápida actuación dos militares e a enérxica reacción de Narváez permitiron reprimir sen problemas o movemento.

O xeneral decidiu disolver as Cortes e gobernou de xeito ditatorial nos dous anos seguintes. No seu famoso "Discurso sobre la Dictadura" o político conservador José Donoso Cortés, ideólogo do doutrinarismo, xustificaba a actuación do xefe de goberno: "Cando a legalidade basta para salvar á sociedade, a legalidade; cando non basta, a ditadura".

Pero a chama da liberdade non fora del todo apagada. Poucos anos despóis, en xuño de 1854, o pronunciamento progresista de Vicálvaro pon fin, anque só de xeito temporal, ao réxime dos moderados.

"El año de los tiros"

Foi a primeira revolta de carácter ecoloxista que se produciu en España. Cando en 1873 a compañía británica Rio Tinto Company Limited iniciou a explotación da mina de Riotinto, logo de adquirila por 92 millóns de pesetas ao Estado español, decidiu empregar o sistema de calcinacións -tamén coñecidas como teleras- para a fundición do metal. As emanacións de dióxido de xofre xeradas, ademáis de graves danos sobre a saúde, tiñan perversos efectos contaminantes, envelenaban as augas e imposibilitaban a práctica da agricultura. En días especialmente calmos unha capa de fumes (la manta) facía irrespirable o ar, impedindo aos veciños saír das súas casas.

A chegada á comarca de Maximiliano Tornet, un traballador anarquista, supón un revulsivo e o inicio do movemento de protesta, que toma forma na folga do 1 de febreiro de 1888. Os mineiros reclamaban a eliminación das teleras, a reducción da xornada laboral de 12 a 9 horas e unha compensación salarial polas xornadas nas que por motivo da manta non podían acudir ao traballo.

Uns días despóis de iniciada a folga unha multitude dunhas 10 000 persoas, ao grito de "fumes non" e "viva a agricultura", marcharon en dirección ao edificio do concello de Riotinto. Entre eles atopábanse Tornet e os líderes da Liga Antihumos Ordóñez Rincón e Lorenzo Serrano, éste último, ademáis, alcalde da localidade de Zalamea.

O director da mina, William Rich, pediu a axuda do gobernador civil de Huelva, que se presentou diante do edificio do Concello ao fronte dun continxente militar. Ás ordes do gobernador os soldados dispararon sobre a multitude, entre a que se atopaban mulleres e nenos. Anque se ignora a cifra real de mortos, calcúlase que preto dunha ducia de persoas morreron a consecuencia do tiroteo.

Nas semanas seguintes os mineiros que participaron nas protestas agocháronse nas casas por temor ás represalias, a empresa despediu a moitos deles e o medo instalouse na comunidade de tal xeito que houbo de pasar moito tempo antes de que os traballadores foran capaces de enfrontarse novamente á compañía.

A revolta inspirou a novela de Juan Cobos Wilkins El corazón de la tierra e unha película co mesmo título que en 2007 realizou Antonio Cuadri.

Máis información en:
http://www.terra.org/articulos/art02007.html