Que pouco cambian os tempos!

Observando estas imaxes calquera podería pensar que hai cousas que nunca cambian. Abaixo temos a obra do pintor catalán Ramón Casas titulada La carga, en alusión a unha folga obreira na Barcelona de principios do século XX. Arriba, unha fotografía tomada hai uns días en Valencia, con motivo das protestas estudiantís contra os recortes no ensino. Anque separadas no tempo por algo mais de cen anos e con sutís diferencias de detalle, hai unha constante que se repite: a brutalidade da acción policial.

As cen mortes de Frank Braña

De orixe asturiano e pai mineiro, Francisco Braña criouse na Fonsagrada. Él foi un de tantos que nos anos duros da posguerra tivo que marchar en busca dunha vida mellor, logo de traballar un tempo de pastor e de mineiro. En Madrid empregouse de chófer ata que se lle presentou a posibilidade de traballar no cine. Destacou pola súa maxistral forma de morrer –Morir con dignidad en el cine é o título da súa biografía- e traballou cos grandes do xénero: Clint Eastwood, Charlton Heston ou Charles Bronson, chegando a participar nunhas 170 películas, a maioría spaguetti-westerns e moitas rodadas no deserto almeriense de Tabernas. Entre elas destacan A morte tiña un prezo, Por un puñado de dólares, O bó, o feo e o malo, pero o seu nome raramente aparecía nos créditos.

Quizáis non fose o pistoleiro máis rápido ao oeste do río Pecos, pero Frank sabía como ninguén facerse matar.

Nicolás Salmerón: a ética reivindicada

Apenas gobernou un mes e medio. Foi un dos artífices da lexislaxión laicista da I República.

Naceu en Alhama la Seca (Almería), en 1837, vila que durante a II República sería rebautizada como Alhama de Salmerón. Estudiou Dereito e Filosofía e Letras en Granada, onde coincidiu con Francisco Giner de los Ríos. Ambolosdous recibirían da man de José Sanz del Río a influencia do pensamento krausista.

Impartiu cursos de Filosofía e Historia, obtendo a cátedra de Historia Universal na Universidade de Oviedo primeiro e a de Metafísica en Madrid despóis.

En vésperas da Revolución Gloriosa militaba no Partido Demócrata. As súas críticas aos Borbóns ao afirmar que o mantemento dunha soa familia lles costaba ao Estado trece millóns de pesetas, mentres que o sostenemento dos institutos de ensino supuña 10 millóns lle levaron ao cárcere.

Coa proclamación da República é nomeado Ministro de Gracia e Xustiza, sendo responsable da lexislación laicista do período. Partidario dun Estado republicano unitario fronte ao modelo federal, desde xullo de 1873 sustitúe a Pi i Margall na presidencia do poder executivo.

Desde as súas responsabilidades de goberno tivo que facer fronte ao levantamento cantonal. E foi precisamente a súa negativa a firmar as sentenzas de morte contra varios cantonalistas o motivo polo cal presentou a dimisión, pasando a ocupar a continuación a presidencia das Cortes.

Tralo golpe de Pavía e a restauración dos Borbóns foi despoxado da súa cátedra e tomou o camiño do exilio, establecéndose en París. Non abandonou as súas actividades políticas, pois xunto a outros exiliados como Ruiz Zorrilla contribúiu á formación do Partido Republicano Progresista.

Retorna a España en 1884, acolléndose á amnistía promulgada por Sagasta, e dous anos despóis é elexido deputado, mantendo unha presenza continuada nas Cortes ata 1907 e convertíndose na figura de referencia do republicanismo español. Por estas datas produciuse o seu achegamento ao catalanismo, ata o punto de ser elexido presidente de Solidaridat Catalana.

Morreu en Pau (Francia) en 1908. Deixou dito "La insurrección es el último, pero el más sagrado de todos los derechos".

A fábrica de soños

A piqueta inmisericorde da ignorancia e da cobiza lévase nestes días outro anaco máis da historia de Ferrol: a vella Fábrica de Lapis. A visión perturbada que a sociedade, e moi en especial os nosos representantes políticos, teñen do progreso impídenlles comprender esas sabias palabras que un día deixou dito Miguel Delibes: "todo cuanto sea conservar el medio es progresar; todo lo que significa alterarlo esencialmente, es retroceder". Outro escritor lúcido como Antón Cortizas adica á Fábrica estas fermosas palabras que transcribo a continuación:

"Era moi cedo cando dende Canido, Esteiro, Caranza, dende a Madalena, Ferrol Vello ou Serantes... dende toda a contorna desta cidade latente, escoitábanse as sereas das fábricas naqueles tristes anos de despois da posguerra : Pemsa, Pysbe, Bazán, Fenya, Hispania, Arsenal... Para os que agora somos adultos e daquela eramos aínda pequenos, as sereas eran apenas unha música monótona que non nos sacaba o sono, mais que si nos encamiñaba na difícil tarefa de existir como infantes, como familias, como cidadáns. Era o anuncio dunha nova xornada laboral, era o aviso dun novo día de traballo desta fabril cidade que presumiu e presume de ser ilustrada.

Hoxe as sereas calaron, porque se supón que non hai ninguén que non teña un despertador ou máis preto da orella. As fábricas mudaron ou pecharon e quedaron apenas os edificios dalgunhas delas, como cadaleitos tristes e abandonados non só polos que todo o abandonan, senón tamén polos que se cría que tiñan que ser ilustrados e, por tanto, coidadores do patrimonio común e non o fan. Talvez isto ocorra porque de certo as sereas calaron hai tempo, e non posúen un despertador suficientemente potente que lles desperte a conciencia da cidadanía, da ilustración, do respecto ao patrimonio, tanto material coma inmaterial.

Un deses emblemáticos edificios fabrís é este da Fábrica de Lapis. Este onde antano se fabricaron mazos e mazos de lapis non só para nós e para os nosos, senón que, competindo coa lapisaría máis poderosa, chegaban a moitos recunchos do mundo. Hai bastantes anos que neste edificio se apagaron os latidos das máquinas que lle poñían á madeira un corazón de grafito que escribiría contas, ditados, anotamentos, recados, poesías...

Nas madrugadas proletarias a cheminea da fábrica de lapis comezaba a escribir no ceo de Ferrol todas as historias imaxinábeis, todas as palabras que os cativos e as cativas escribiamos con aquelas pequenas mans trémulas e inocentes. Os lapis de carpinteiro, de pel vermella e corpo ovalado, os lapis de copia, que mollabamos con cuspe antes de escribir con eles, e, en fin, os lapis de cores da fábrica chegaban a todas partes, en todas partes, aqueles dous monifates collidos das mans, o símbolo dunha industria peculiar... daban cor a aquela triste época da ditadura manchada de morte e de silencio. Tal era a presenza nas nosas vidas dos lapis de Johan Sindel ou Hispania que o seu cheiro inconfundíbel que emanaba cando o afialapis revivificaba a súa punta de grafito quedará gravado nas nosas memorias; o exótico cheiro a cedro americano, aquela acastañada, branda e cálida madeira que envolvía a mina dos nosos primeiros escritos. Queridos lapis, queridos plumíns aqueles, cos que sangrábamos con tinta azul nos cadernos esborranchados as primeiras ilusións infantís daquelas crianzas nacidas naquela época escura. Aquelas crianzas que sabiamos aproveitar mesmo os plumíns que nos esgallaban, se non os esgallabamos adrede, para facermos uns dardos aos que chamabamos espichaportas...

Mais o tempo pasou e mudou, para ben e para mal. A Fábrica de Lapis ergue a súa cheminea, símbolo dunha época e dun proceso industrial, xa histórico, querendo escribir agora apenas coa mina do vento, un epitafio que esta cidade descastada lle provoca. Ferrol, pobre cidade empeñada en borrar os seus signos positivos de identidade: a arquitectura fabril, da que unha boa mostra é este derrotado edificio, é un orgullo noutras cidades. Aquí, preténdese que a Fábrica de Lapis siga o camiño do Baluarte de Canido, que no ano 1976 foi reducido a entullo, salvándose apenas unha mínima parte do mesmo; ou o derrotado Castelo de San Filipe, que se salvou polos pelos, ou tantos e tantos fermosos edificios do barrio da Madalena, que foron substituídos por modernos adefesios.

Ferrol, cidade empeñada en chamarse ilustrada sen dar mínima mostra de respecto e de valoración polo propio, parece ignorar que a Ilustración non se pode comprar con diñeiro, mais si con estudo, con aprendizaxe, con adquisición e, sobre todo con aplicación do que se sabe nos comportamentos da vida diaria.

Deses ilustrados que apenas son capaces de ver e de admirar o lustre das moedas, para os que só o diñeiro ten valor, para os que a cheminea da fábrica de lapis non é, non era, un xigantesco lapis que escribiu co fume do grafito a aventura industrial dunha cidade que sempre puido ser algo digno, mais que aínda non atinxiu a dignidade de ser respectada polos seus propios habitantes.

Quen sexa que teña nas súas mans o futuro inmediato do edificio Hispania, o dos monifates dos lapis, talvez apague este símbolo do que, non sendo xa fábrica de lapis, si puido ser un lugar onde as xentes puidesen realizar algúns dos seus soños, dándolle ao edificio unha función ilustrada, a que a imaxinación dos ferroláns ilustrados, que si que os hai, lle puidesen asignar.

Quen sexa que sexa... que deixe que a cheminea da Fábrica de Lapis siga escribindo os soños de grafito que aínda non se nos cumpriron, usando agora a caligrafía da brisa mariña e o suave papel das nubes atlánticas.

E se non, que escriba co lapis da ignorancia, cen veces, non, mil veces, cen mil veces:
Nunca volverei destruír o patrimonio arquitectónico de Ferrol.
Nunca volverei destruír o patrimonio arquitectónico de Ferrol.
Nunca volverei destruír...

Que os lapis que olen a cedro, sempre presente, nos traian á memoria o aroma de que Ferrol
pode ser unha cidade máis culta, máis respectuosa co patrimonio material e inmaterial, máis ilustrada, en fin".

Antón Cortizas

Unha de bandoleiros... (II)

No panorama do bandoleirismo galego do século XIX a gavela capitaneada por Manuel de la Cruz Sopiñas na comarca de Ferrol representa un caso singular, máis próximo ao hampa urbano que ás tradicionais actividades delictivas das gavelas que actuaban nas zonas rurais.

De orixes humildes, Manuel de la Cruz instálase en Ferrol procedente de Lugo a principios de século. Traballa como aprendiz nunha xastrería e percorre as feiras traficando coas mercadurías do seu patrón. Os seus escasos recursos apenas lle daban para alimentarse con míseras sopas, e de ahí lle veu o seu alcume.

Ao cabo duns poucos anos rexenta unha taberna en Ferrol e adícase ao arrendo de viños e carnes, non tardando moito en converterse nun dos máis opulentos comerciantes da cidade, con propiedades tanto no centro como nas aforas da cidade. Esta prosperidade tiña a súa orixe nas accións ilícitas que comeza a desenvolver na compaña dun grupo de incondicionais, entre os que se contaban Miguel Rodríguez, Victorio e Luis de la Peña, José Vicente Prieto, Juan Nepomuceno Fernández Juan das Peras, Manuel Mariño.

A banda, formada por máis de cen individuos, posuía unha complexa e enmarañada estrutura, onde o vínculos familiares e un oscuro pacto de natureza supostamento demoníaco denominado a Compañía do gangueo, aseguraban o silencio. Aparte do núcleo central, a gavela dispuña dun grupo que levaba a cabo os atracos capitaneado por José Rodríguez Serantes.

Entre 1823 e 1835 a gavela comete preto de cen roubos nos concellos de Ferrol, Fene, Mugardos, Cabanas e As Pontes. A impunidade quedaba garantizada pola complicidade de autoridades e xuíces. O grupo contaba, ademais, cunha rede de informadores e colaboradores, como o celador das portas de Ferrol, o xamoneiro Juan Lino Román, que coñecía moitas casas, ou o sarxento de voluntarios realistas Antonio Solís.

A disolución da gavela foi resultado do azar, mais que á discutible actuación das forzas de seguridade, daquela en mans dos voluntarios realistas. O enfrontamento no seo da gavela polo reparto dun botín resolveuse coa morte, a mans de Sopiñas, do bandoleiro Manuel Mariño, cuio cadáver apareceu no foso do Arsenal. A viúva denunciou os feitos e o gobernador militar de Ferrol, Tomás Zumalacárregui, que pouco tempo despois convertiríase nun afamado xeneral do exército carlista, logrou deter ao cabecilla nunha fonda.

A historia non remata aquí, pois o famoso bandoleiro, condenado á morte, sería obxecto, durante a súa prisión no castelo de San Felipe, dun misterioso intento de envelenamento cuia autoría atribúese a importantes personaxes locais que pretenderían evitar verse involucrados polo Sopiñas nos seus negocios. O traslado da causa á xurisdicción civil libroulle da morte, sendo condenado a unha longa pena de cárcere no presidio de Ceuta.

González-Llanos, S., Las andanzas del Sopiñas. Capitán de una gavilla de bandoleros ferrolanos, Ferrol, 2002

Unha de bandoleiros... (I)

O fenómeno do bandoleirismo estivo amplamente extendido en España ao longo do século XIX, anque na memoria colectiva cobren especial significación certas paisaxes, como Serra Morena ou a Serranía de Ronda, e certos nomes, como José María El Tempranillo, los siete niños de Écija ou Andrés López, el barquero, que inspirou a personaxe televisiva de Curro Jiménez.

Galicia ofrece un cadro distinto ao modelo clásico andaluz, onde o bandido é unha figura heróica, xenerosa e admirada pola comunidade; bandoleirismo que encaixa á perfección co tipo de "bandoleirismo social". O galego é un bandoleirismo case inominado, que apenas deixa lembranza na memoria popular, a excepción dalgúns nomes, como Manuel Balseiro -mencionado por Baroja en La casa del crimen-, Mamede Casanova, o derradeiro bandoleiro galego -a quen Valle-Inclán retratou con simpatía-, ou o ferrolán Manuel de la Cruz Sopiñas.

A violencia xusticieira do bandoleirismo semella gratuita e brutal no caso galego; é frecuente a ritualización da matanza do porco ou as torturas sexuais. O bandoleiro e, polo tanto, unha figura odiada e os seus latrocinios espertan a solidaridade dunha comunidade que condena os delictos que atentan contra a propiedade. Aínda que os obxectivos son variados, abundan os roubos ás rectorais. Isto explica o aspecto de casas fortes que presentan, con grosos muros e troneiras, e tamén que o arcebispo de Santiago solicite ao Gobernador da Coruña permiso para que os párrocos podan utilizar armas de fogo.

O caldo de cultivo no que se nutriu o bandoleirismo foi a Guerra da Independencia. As dificultades da posguerra, a crise política case permanente, a inseguridade creada polas partidas realistas, o estancamento das estruturas productivas, a gravosa fiscalidade -os temidos "trabucos"-, e as crises de subsistencia provocan un aumento da marxinalidade nos sectores rurais máis desfavorecidos, de onde proceden a maioría dos membros que integran as gavelas, que devastan con periódica regularidade tanto as facendas dos máis pudentes como as casas dos labregos.

"En los años 10 y 11 [numerosas gavelas] espantaron no pequeña parte de la población con sus atrocidades, violentos robos, crueles y sacrílegas muertes dadas con los trabucos y carabinas de que solían armarse a personas de ambos sexos y estados. Esta inhumana milicia era compuesta de crecido número de individuos, hombres y mujeres, unos ejecutores, otros receptadores y alcahuetes, capitaneados de los más valerosos y atroces, cuyos motes adquiridos por sus hazañas por sí solos causas espanto: el Tigre, el Fiero, el Fibillas, el Pirillas, el Demo vivo, y así otros..." (Saurín de la Iglesia, Rosa Mª, Apuntes y documentos para una Historia de Galicia en el siglo XIX, A Coruña, 1977).

Que o bandoleirismo aínda seguía vivo nos anos trinta próbao a observación que fai George Borrow (Jorgito el inglés) na súa obra A Biblia en España: "los caminos de Galicia estaban infestados de ladrones y carlistas que cometen todo género de atrocidades".

As gavelas contaban con redes de confidentes que lles informaban dos obxectivos máis atractivos. E ademáis, receptadores e alcaiotes, moitas delas mulleres, encargábanse de vender o botín nas feiras e mercados.
A actividade bandoleira é intensa na primeira metade de século. A partir da segunda metade diminúe considerablemente debido á estabilidade política, á unha maior eficacia na represión da criminalidade -creación da Garda Civil- e ao conxunto de reformas administrativas emprendidas polos gobernos liberais.

López Morán, Beatriz, El bandolerismo gallego en la primera mitad del siglo XIX, Ediciós do Castro, 1995

A vinganza do Conde de Montecristo e a crise da débeda española

Son moitas as sombras que se ocultan trala brillante traxectoria do político liberal José María Queipo de Llano y Ruiz de Sarabia, fenómeno polo demás habitual entre as grandes personalidades públicas. O que fora un dos deputados máis influíntes nas Cortes de Cádiz, ministro de facenda e presidente de goberno durante a Rexencia de María Cristina, foi, ao mesmo tempo, o político máis denostado do século XIX.

A crise bursátil de 1835, orixinada pola caída das cotizacións da débeda española, ademáis de provocar a súa destitución, serviu de inspiración ao escritor francés Alexandre Dumas na novela O Conde de Montecristo, onde se convirte en instrumento da vinganza do protagonista Edmundo Dantés contra o avaricioso banqueiro Danglars, un dos culpables do seu longo cautiverio na prisión da illa de If.

José María Queipo de Llano y Ruiz de Sarabia (1786–1843), VII Conde de Toreno, naceu en Oviedo en 1786. Procedente dunha vella familia da nobreza asturiana, interésase desde novo pola obra de Locke e os ilustrados franceses. En Madrid completa os seus estudos. Alí sorpréndeo o estalido da Guerra de Independencia, desde onde axiña retorna a Asturias, onde participa no levantamento antifrancés. Como representante da Junta General del Principado, que se declara soberana, viaxa a Inglaterra para recabar a axuda económica do goberno británico.

Foi elexido deputado por Asturias nas Cortes Constituíntes de 1810, convertíndose no representante máis novo e acadando un gran protagonismo entre os liberais, xunto a figuras como Agustín Argüelles, Muñoz Torrero ou Florez Estrada, e chegou a ocupar a presidencia da cámara. Partidario dunha constitución segundo o modelo francés, da supresión dos señoríos e da Inquisición, as súas posicións ideolóxicas aproximábano á á máis radical do liberalismo.

Durante a restauración do absolutisno é perseguido, acusado entre outras, de colaborar no pronunciamento coruñés do seu cuñado Porlier, e pasa ao exilio, primeiro en Londres e logo en París. En Inglaterra toma contacto co sistema parlamentario e vese atraído polas ideas de Bentham, achegándose ao liberalismo moderado.

Home cosmopolita, o conde de Toreno falaba con fluidez francés e inglés e era ben acollido nos salóns máis renomeados da aristocracia europea. Él mesmo recibe na súa elegante residencia pasisina, e por alí pasan figuras destacadas da emigración liberal española, como Francisco Espoz y Mina e a súa muller Juana de Vega.

O Trienio Liberal tráelle de volta a España, onde é elixido novamente deputado por Asturias e preside tamén as Cortes. Neste período advírtese o seu xiro moderado na oposición ás radicais sociedades patrióticas e o que considera excesos da liberdade de imprenta, actitude que provocará as iras dalgúns exaltados, que atentan sen éxito contra a súa vida. Rexeitando o ofrecemento de Fernando VII para presidir o goberno, regresa a París. Non sen tempo, pois pouco despóis prodúcese a entrada dos Cen Mil Fillos de San Luis.

Durante o segundo exilio parisino Toreno comeza a escribir a Historia del levantamiento, guerra y revolución de España (1832), obra de referencia na historiografía do século XIX español que recolle as reflexións do político asturiano sobre a Guerra da Independencia.

Aproveitando a amnistía decretada pouco antes da morte de Fernando VII, en 1832, Toreno volve a España, sendo nomeado Ministro de Facenda en 1834 no goberno de Martínez de la Rosa. Nesta etapa viuse envolto nun escándalo pola concesión ao poderoso grupo financieiro dos Rothschild da explotación das minas de Almadén, recibindo, ademáis, destes máis de un millón e medio de francos a cambio da devolución dun crédito realizado pola banca Rothschild ao goberno español e cuio pago él mesmo se encargou de demorar.

En 1835 a rexenta María Cristina lle confía a presidencia do goberno, sustituíndo a Martínez de la Rosa, anque só se mantivo no cargo tres meses. A guerra carlista e os problemas económicos centrarán os seus esforzos. Para resolver éstes últimos nomea a Juan Álvarez Mendizábal ministro de facenda, elección que non é allea á presión dos Rothschild e o goberno británico. Foi él precisamente quen lle relevou ao fronte do Goberno trala crise producida polo afundimento dos títulos de débeda española e unha vez que triunfa o pronunciamento progresista de setembro. A orixe da crise está nas operacións especulativas á baixa de James Rothschild que deste xeito cobrábase vinganza polas traizóns do seu antigo socio. 

Un ano despóis, en agosto de 1836, o motín de La Granja lle obriga a retomar o camiño do exilio. Marcha a Francia outra vez, pero regresa ao ano seguinte para ser elixido deputado pola súa provincia nas Cortes que se inaguran en 1837. Nos anos seguintes terá que facer fronte á dura campaña de acusacións por malversación de fondos públicos, e en 1840 pronuncia na súa defensa un dos discursos parlamentarios máis memorables.

A chegada ao poder do xeneral Espartero, líder insiscutido do partido progresista, lévao ao exilio, que nesta ocasión será definitivo, pois falece en París en 1843.

A acerada pluma de Espronceda soubo reflexar o desprezo que a figura de Toreno despertou en certos sectores.


Al que supo erigiendo un monumento
(Que tal lo llama en su modestia suma),
Premio dar a su gran merecimiento
Y en pluma de oro convertir su pluma;
Al ilustre asturiano, al gran talento,
Flor de la historia y de la hacienda espuma;
Al necio audaz de corazón de cieno
A quien llaman el conde de Toreno.