Unha de bandoleiros... (I)

O fenómeno do bandoleirismo estivo amplamente extendido en España ao longo do século XIX, anque na memoria colectiva cobren especial significación certas paisaxes, como Serra Morena ou a Serranía de Ronda, e certos nomes, como José María El Tempranillo, los siete niños de Écija ou Andrés López, el barquero, que inspirou a personaxe televisiva de Curro Jiménez.

Galicia ofrece un cadro distinto ao modelo clásico andaluz, onde o bandido é unha figura heróica, xenerosa e admirada pola comunidade; bandoleirismo que encaixa á perfección co tipo de "bandoleirismo social". O galego é un bandoleirismo case inominado, que apenas deixa lembranza na memoria popular, a excepción dalgúns nomes, como Manuel Balseiro -mencionado por Baroja en La casa del crimen-, Mamede Casanova, o derradeiro bandoleiro galego -a quen Valle-Inclán retratou con simpatía-, ou o ferrolán Manuel de la Cruz Sopiñas.

A violencia xusticieira do bandoleirismo semella gratuita e brutal no caso galego; é frecuente a ritualización da matanza do porco ou as torturas sexuais. O bandoleiro e, polo tanto, unha figura odiada e os seus latrocinios espertan a solidaridade dunha comunidade que condena os delictos que atentan contra a propiedade. Aínda que os obxectivos son variados, abundan os roubos ás rectorais. Isto explica o aspecto de casas fortes que presentan, con grosos muros e troneiras, e tamén que o arcebispo de Santiago solicite ao Gobernador da Coruña permiso para que os párrocos podan utilizar armas de fogo.

O caldo de cultivo no que se nutriu o bandoleirismo foi a Guerra da Independencia. As dificultades da posguerra, a crise política case permanente, a inseguridade creada polas partidas realistas, o estancamento das estruturas productivas, a gravosa fiscalidade -os temidos "trabucos"-, e as crises de subsistencia provocan un aumento da marxinalidade nos sectores rurais máis desfavorecidos, de onde proceden a maioría dos membros que integran as gavelas, que devastan con periódica regularidade tanto as facendas dos máis pudentes como as casas dos labregos.

"En los años 10 y 11 [numerosas gavelas] espantaron no pequeña parte de la población con sus atrocidades, violentos robos, crueles y sacrílegas muertes dadas con los trabucos y carabinas de que solían armarse a personas de ambos sexos y estados. Esta inhumana milicia era compuesta de crecido número de individuos, hombres y mujeres, unos ejecutores, otros receptadores y alcahuetes, capitaneados de los más valerosos y atroces, cuyos motes adquiridos por sus hazañas por sí solos causas espanto: el Tigre, el Fiero, el Fibillas, el Pirillas, el Demo vivo, y así otros..." (Saurín de la Iglesia, Rosa Mª, Apuntes y documentos para una Historia de Galicia en el siglo XIX, A Coruña, 1977).

Que o bandoleirismo aínda seguía vivo nos anos trinta próbao a observación que fai George Borrow (Jorgito el inglés) na súa obra A Biblia en España: "los caminos de Galicia estaban infestados de ladrones y carlistas que cometen todo género de atrocidades".

As gavelas contaban con redes de confidentes que lles informaban dos obxectivos máis atractivos. E ademáis, receptadores e alcaiotes, moitas delas mulleres, encargábanse de vender o botín nas feiras e mercados.
A actividade bandoleira é intensa na primeira metade de século. A partir da segunda metade diminúe considerablemente debido á estabilidade política, á unha maior eficacia na represión da criminalidade -creación da Garda Civil- e ao conxunto de reformas administrativas emprendidas polos gobernos liberais.

López Morán, Beatriz, El bandolerismo gallego en la primera mitad del siglo XIX, Ediciós do Castro, 1995