Noraboa, Roto!

Onte, 18 de outubro, o humorista gráfico Andrés Rábago, "EL Roto", foi galardoado co Premio Nacional de Ilustración pola súa "visión crítica, poética, aguda e inteligente que nos ayuda a reflexionar sobre cómo somos y cómo vivimos; además de por su defensa del libro en particular y de la cultura en general como herramientas imprescindibles para la construcción de una sociedad avanzada".

El Roto comezou a publicar as súas viñetas en 1968 en revistas humorísticas como "Hermano Lobo" , "La Codorniz", "El Jueves", e tamén na prensa política da Transición, como o semanario "Triunfo", e na actualidade no diario "El País".

O xénero da sátira gráfica ten unha longa tradición no noso país con artistas como Francisco de Goya, que xa o cultivaban a finais do século XVIII. A xenialidade de El Roto estriba na súa capacidade para revelarnos os enganos do poder empregando un debuxo expresivo, sobrio e depurado e uns textos mordaces, intelixentes e comprometidos. 

¡No me da la gana!

Con este grito deu comezo, o 23 de marzo de 1766, coincidindo coa festividade do Domingo de Ramos, a protesta popular contra as medidas impostas polo ministro de Carlos III, o marqués de Esquilache.

No seu desexo de convertir a vila nunha capital moderna,  abrindo grandes avenidas, mellorando o saneamento e o alumeado -medidas que lle valeron ao monarca o apelativo de mellor alcalde de Madrid- o ministro topou cunha forte oposición. O descontento tornouse en franca rebeldía cando Esquilache pretendeu, ademáis, modificar os costumes da poboación en materia de vestimenta, erradicando a capa longa e o sombreiro de aba ancha a favor do tricornio e o redingote, co pretexto de que ditas prendas servían aos malfeitores para ocultar armas ou para agochar o rostro . E cando, por orden do marqués, saíron as rúas soldados e alguaciles para facer cumplir as novas disposicións, producíronse altercados que remataron coas mortes, diante do Palacio Real, de varios veciños.

Ao día seguinte, o capuchino Juan de Cuenca presentou, en nome dos amotinados, unha serie de peticións (desttitución de Esquilache, rebaixa do prezo dos alimentos de primeira necesidade, saída de Madrid da garda valona -a quen se lle facía respolsable da represión-, liberdade de vestimenta) que foi aceptada polo rei. Esquilache, de camiño ao exilio, escribía:  "Yo he limpiado Madrid, le he empedrado, he hecho paseos y otras obras... que merecería que me hiciesen una estatua, y en lugar de esto me han tratado indignamente".

A revolta, afogada en Madrid, extendeuse pouco despóis ás provincias, onde crecía o descontento pola subida do prezo do pan.

Na actualidade aínda segue a discutirse o significado do motín, o seu carácter supostamente espontáneo e o grao de participación de certos sectores, especialmente da Igrexa. De feito, unha das medidas máis relevantes do período foi a decisión de Carlos III de expulsar dos territorios da Monarquía á Compañía de Xesús, a quen o rei responsabilizaba de estar detrás das protestas. Certo ou non, o levantamento resultou provindencial para os círculos regalistas da Corte que atoparon nos sucesos o argumento para poder desfacerse da poderosa orde relixiosa. 

A visitadora de cárceres

O estreo en Ferrol, a semana pasada, da película A visitadora de cárceres, da directora Laura Mañá, lembrounos a singularidade da ilustre ferrolá Concepción Arenal. O filme -que conta coa participación das actrices Blanca Portillo e Mabel Ribera, nos papeis de Concepción Arenal e de Juana de Vega respectivamente-, forma parte dun proxecto cinematográfico sobre destacadas mulleres galegas.

Concepción Arenal, xurista, escritora, filántropa, pioneira do feminismo en España, é unha das personalidades máis destacadas do noso século XIX. Filla dun militar liberal que sufriu a persecución durante o réxime absolutista de Fernando VII, o ambiente familiar que respirou propiciou unha formación intelectual insólita para unha muller na España decimonónica.

En Madrid, onde a familia se instalou trala morte do pai, Concepción estuda nun colexio para señoritas. E cando remata decide continuar os seus estudos na Universidad Central de Madrid, a pesar da oposición da súa nai. Asiste ás na Facultade de Dereito como oínte, ataviada con ropas de home. E vestida así, frecuenta as tertulias dos cafés, outro reducto tradicionalmente masculino.

Cando en 1860 a Academia de Ciencias Morales y Políticas lle concede, non sen certas reticencias, o premio pola obra La beneficiencia, la filantropía y la caridad -dedicada á súa amiga Juana de Vega- o nome co que firma é o do seu fillo Fernando.

En 1863 é a primeira muller en ocupar o posto de Visitadora de Cárceres de Mulleres, e, posteriormente,  é nomeada Inspectora de Casas de Corrección de Mulleres . Súa é a frase "abride escolas e se pecharán os cárceres".

Muller inquieta, cun fondo sentido humanista, promoveu a creación de diversas institucións benéficas, como un padroado de mulleres para a visita e asistencia aos presos, en colaboración con Juana de Vega, ou a Constructora Benéfica, para a construcción de vivendas obreiras.

Colaborou tamén coa Cruz Vermella, que iniciaba a súa andaina en España, organizando un hospital de campaña para atender aos feridos durante a última guerra carlista.

A súa obra literaria é amplísima, abundando os temas xurídicos, pero tamén a poesía (Oda a la esclavitud), anque foron a pena de morte, o sistema penintenciario, a pobreza e a condición da muller os asuntos que maior interese despertaron nela.
Un fermoso texto de Eduardo Galeano (Ventanas de España) está inspirado nela:

Pasó la vida luchando con alma y vida contra el infierno de las cárceles y por la dignidad de las mujeres, presas de cárceles disfrazadas de hogares.

Contra la costumbre de absolver generalizando, ella llamaba al pan pan y al vino, vino:

-cuando la culpa es de todos, es de nadie- decía.

Así se ganó unos cuantos enemigos.

Y aunque a la larga su prestigio ya era indiscutible, a su país le costaba creérselo. Y no sólo a su país: a su época también.

Allá por 1850 y algo, seguía disfrazándose de hombre para poder frecuentar las tertulias madrileñas, donde de debatían temas impropios a horas impropias.

Y allá por 1870 y algo, una prestigiosa organización inglesa, la Sociedad Howard para la Reforma de las Prisiones, la nombró representante en España. El documento que la acreditó fue expedido a nombre de sir Concepción Arenal.

Cuarenta años después, otra gallega, Emilia Pardo Bazán, fue la primera mujer catedrática en una universidad española. Ningún alumno se dignaba escucharla. Daba clases a nadie.