Pioneiros do socialismo en España

Joaquín Abreu

O pensamento socialista en España tivo un alumeamento tardío, froito do lento despegue do proceso industrializador e o paralelo atraso na consolidación dunha clase obreira. Non será ata os primeiros momentos do reinado de Isabel II cando xurdan os primeiros pensadores sociais da man do socialismo utópico.

As consecuencias sociais do fenómeno industrial despertaron, como no resto da Europa, o interés dun grupo de teóricos sociais que introduciron en España as propostas dos utópicos.

En 1834 en Cataluña o militar e escritor Josep Andreu Fontcuberta publica nos xornais El Vapor e El Propagador de la Libertad varios artículos de inspiración saintsimoniana onde avogaba por un modelo armónico de relacións laborais entre patróns e traballadores.

Tamén foi en Cataluña -concretamente no núcleo barcelonés, escenario das primeiras experiencias industriais modernas-onde prenderon as ideas igualitarias de Etienne Cabet, sendo os seus introductores Narcís Monturiol -un dos pais da navegación submariña- e Josep Anselm Clavé, especialmente no xornal La Fraternidad.

En zonas como Andalucía ou Madrid terá maior influencia o fourierismo, con figuras como Joaquín Abreu Orta. Este militar andaluz, combatente na guerra da Independencia, deputado e publicista,  coñecido como o "discípulo de Fourier",  foi condenado a morte por Fernando VII por votar a favor da destitución temporal do monarca por delirio momentáneo nas Cortes do Trienio. Exiliado en Francia, coñece a Charles Fourier e colabora na organización do falansterio de Condé-sur-Vesgre.

Dar a cada uno el fruto íntegro de su trabajo es un principio de eterna justicia. Distribuir la producción general sin consideración a la parte que cada cual ha tomado en ella es un principio de eterna iniquidad: el desarrollo de estos principios conduce por un lado a la paz y por otro a la guerra entre los hombres.

O influxo do fourerismo exténdese a Madrid a través de Fernando Garrido, autor, entre outras, da La república democrática federal universal (1855) e a Historia de las clases trabajadoras (1870). Garrido defendía a idea de que, a través do progreso da razón, acadarase a emancipación dos traballadores. E que ésta só poderá conseguirse por medio do cooperativismo e o sufraxio universal.

Fernando Garrido

O xornal La Organización del Trabajo foi o portavoz das ideas foureristas, e nel colaboraba Sixto Cámara, periodista republicano, activo militante demócrata e un dos fundadores -con Fernando Garrido e outros- da sociedade Los hijos del pueblo.

Ramón de la Sagra

Máis alá do debate teórico, a principios dos anos corenta van cobrando forma as primeiras asociacións obreiras, como a "Sociedad de Protección Mutua de Tejedores de Algodón" (1840-1843) en Barcelona, ao tempo que se produce un acheganento do movemento obreiro ao republicanismo democrático. A revolta da Jamáncia, no verán do 43, foi a expresión do descontento do proletariado barcelonés.

Outro dos socialistas utópicos que deixaron a súa pegada en España foi o pensador francés Joseph Proudhon. Un dos seus difusores foi o coruñés Ramón de la Sagra. Este botánico, deputado e ensaísta galego participou nas xornadas revolucionarias de París, na primavera do 48, e polo cal foi expulsado do país. En Francia colaborou con Proudhon na fundación do Banco do Pobo, unha institución financieira destinada a acabar co capital por medio da supresión do interés. Francesc Pi i Margall, presidente dogoberno na I República e principal ideólogo do federalismo en España, interesouse polo pensamento de Proudhon, en especial a noción de "autonomía", que será o núcleo da súa concepción federalista.

A ameaza que representaba para os gobernos liberais o movemento obreiro explica as medidas represivas, especialmente a raíz dos sucesos do 48 en Francia, que en España coincide coa ditadura do xeneral Narváez, cando o ministro Sartorius promulgou a primeira prohibición de publicacións que "contuvieran doctrinas dirigidas a atacar la propiedad, a relajar los lazos sociales, a vulnerar la Religión del Estado".

Bibliografía:
Bizcarrondo, Marta, Enanos y gigantes. El socialismo español, 1833-1936. Historia de la teoría política (4)

E sobre a "bullanga" da Jamáncia:
http://ccaa.elpais.com/ccaa/2012/08/22/catalunya/1345660116_546062.html

A Transición en tinta china

Este é o título da exposición que a Biblioteca Nacional adica á Transición a través da mirada dos grandes debuxantes do humor gráfico español, desde Forges a Mingote, pasando por Chumy Chumez, Peridis, Gallego y Rey, El Roto, El Cubri, Carlos Jiménez e moitos mais.

Unha ollada a obra destes creadores revélanos a dificultade de comprender cabalmente este período sen coñecer a personaxes como "Martinez el facha", de Martín Morales, as viñetas de humor cru de Chumy Chumez en Hermano Lobo ou o "Mariano" de Forges, retrato irónico do español medio.

A prensa da época está representada por publicacións como Triunfo, La Codorniz, El Jueves, ABC, Informaciones, El País,...

Unha das máis interesantes revelacións desta mostra é o papel xogado polo humor gráfico transición como instrumento de rebeldía e crítica nun momento en que a liberdade íase asomando tímidamente tras longos de silencio e represión.

galería de imaxes:
http://www.bne.es/es/AreaPrensa/MaterialGrafico/Exposiciones/TransicionEnTinta/index.html

Figuras dun tempo sen data

Desposuídos pola historia, como tamén o foron da terra e dos froitos do seu traballo, moreas de desfarrapados agólpanse, invisíbeis, na parte posterior do escenario onde se desenvolven os grandes dramas históricos. Seres anónimos, como os construtores das murallas de Tebas do poema de Bertolt Brecht Preguntas dun obreiro que le. Alleos aos cambios que anuncia o progreso, semellan pertencer a un tempo de lento discurrir.

Algúns deles vémolos pulular polas páxinas da novela de Antonio Muñoz Molina El jinete polaco, retratados polos ollos dun neno nunha España que non nos queda moi lonxe no tempo. O protagonista lembra os oficios itinerantes, o tráfico diario dos campesiños, os vendedores ambulantes, figuras dun tempo que semella definitivamente perdido na España do século XXI:

"Cuando llegaba el buen tiempo, en las tardes de abril, cuando flotaba el polen en el aire dorado y quieto de la plaza y los hombres traían del campo ramas recién florecidas de olivos cuyos brotes amarillos, de un amarillo más intenso y limpio que el de los jaramagos, eran examinados como el primer augurio de la cosecha futura, mi bisabuelo Pedro se sentaba a tomar el sol en el escalón, con su perro echado entre las piernas, y los dos presenciaban en un silencio impasible los juegos de los niños y el paso de los hombres y los animales, el desfile diario de la gente nómada y desconocida que no pertenecía a nuestras calles ni tampoco a Mágina y declamaba sus pregones con acentos extraños, los afiladores que hacían sonar sus flautas mientras llevaban del manillar una bicicleta que plantaban luego en el suelo en posición invertida para girar la piedra de asperón con el impulso de la rueda, los traperos que pedían a gritos alpargates viejos y pieles de conejo, los hajalateros cetrinos que parecían recién chamuscados en un horno, en las calderas de Pedro Botero, los temibles carboneros de cara negra y brillantes ojos de africanos, los manchegos con blusas negras y romanas al hombro que llevaban quesos en sus blancos sacos de lona, (…) los mendigos solitarios y huraños, los mendigos rezadores, los matrimonios viejos de mendigos que hacían sonar una escudilla de lata cantando al unísono las letanías de la Virgen del Pilar (…), los ciegos que recitaban romances de milagros y crímenes guiados por sus lazarillos, niños de cabeza pelada bajo la boina y chaquetas de adulto con los bolsillos desfondados y un brazal de luto en la manga, los vendedores de tiestos y cántaros con sus burros enjaezados de amarillo y de rojo, los arrieros blasfemos, los gitanos colchoneros y paragüeros, los que cambiaban garbanzos crudos por garbanzos tostados, los cabreros y vaqueros que bajaban con sus manadas al pilar de la muralla dejando a su paso un hedor de estiércol y una polvorienta sequedad de barbecho, los campesinos tan pobres que ni siquiera tenían una bestia y subían del campo doblados bajo una carga de leña o un saco de aceituna rebuscada en los olivares de otros, de hortaliza o de hierba".

Rosario, dinamiteira

Con 79 anos de idade morría en Madrid o 17 de abril de 2008 Rosario Sánchez Mora, máis coñecida como “Rosario la Dinamitera”, a quen o poeta Miguel Hernández lle adicara en plena Guerra Civil aqueles versos encendidos.

Nacida en Villarejo de Salvanés, pronto se trasladou a Madrid onde traballou como aprendiz de corte e confección no Círculo Cultural das Xuventudes Socialistas Unificadas ao tempo que comezou a militar nas filas comunistas.

Cando estopou a guerra ingresou nas milicias obreiras do Quinto Rexemento, a mítica unidade que comandaba Valentín González, “El Campesino”. Loitou como un soldado máis na fronte de Somosierra. Estivo destinada despóis na sección de dinamiteiros, onde fabricaba bombas de man caseiras, perdendo unha man ao manipular unha delas.

Traballando na centralita do Estado Mayor coñeceu a Miguel Hernández. Colaborou coa dirixente comunista Dolores Ibárruri, “La Pasionaria”, reclutando mulleres para cubrir os postos de traballo deixados polos homes que combatían na fronte.

A piques de rematar a guerra fuxiu cara a Valencia. Atrás deixou ao seu home, desaparecido trala batalla do Ebro, e á súa filla. O seu pai, Andrés Sánchez, foi detido en Alacant con outros 15.000 republicanos, que esperaron infructuosamente a chegada dos barcos prometidos pola Sociedade de Nacións para expatrialos. Comezou entón para Rosario un calvario de detencións e longos periodos de reclusión. Tras serlle conmutada a pena de morte, foi condenada a 30 anos de reclusión por un delito de “adhesión á rebelión” -paradóxica sentencia que autoridades franquistas aplicaron a todos aqueles que defenderon a legalidade republicana-. En 1942 foi liberada e volveu a Madrid, onde acabou rexentando un estanco na praza de Cibeles.

Rosario, dinamitera

Rosario, dinamitera,

sobre tu mano bonita

celaba la dinamita

sus atributos de fiera.

Nadie al mirarla creyera

que había en su corazó

nuna desesperación,

de cristales, de metralla

ansiosa de una batalla,

sedienta de una explosión.

Era tu mano derecha,

capaz de fundir leones,

la flor de las municiones

y el anhelo de la mecha.

Rosario, buena cosecha,

alta como un campanario

sembrabas al adversario

de dinamita furiosa

y era tu mano una rosa

enfurecida, Rosario.

Buitrago ha sido testigo

de la condición de rayo

de las hazañas que callo

y de la mano que digo.

¡Bien conoció el enemigo

la mano de esta doncella,

que hoy no es mano porque de ella,

que ni un solo dedo agita,

se prendó la dinamita

y la convirtió en estrella!

Rosario, dinamitera,

puedes ser varón y eres

la nata de las mujeres,

la espuma de la trinchera.

Digna como una bandera

de triunfos y resplandores,

dinamiteros pastores,

vedla agitando su aliento

http://mundohistoria-clio.blogspot.com.es/2008/04/rosario-la-dinamitera.html

...eu poñerei a guerra

Vostede proporcione as imaxes que eu poñerei a guerra. Esa foi a resposta de William Randolph Hearst, o magnate de prensa norteamericano, ao  telegrama do ilustrador do Journal, Frederic Remington, enviado a Cuba para cubrir as novas da guerra e no cal  lle comunicaba: Todo está tranquilo. Non hai problemas. Non haberá guerra. Desexo volver.

A de Cuba foi unha das primeiras guerras mediáticas. A entrada no conflicto dos Estados Unidos en favor da antiga colonia española mobilizou as inmensas capacidades materiais desta emerxente potencia. E nela tamén participaron con entusiasmo patriótico os medios de comunicación. Dous poderosos grupos mediáticos en concreto mantiveron unha enconada rivalidade: o encabezado por Joseph Pulitzer e o que dirixía William Randolp Hearst -convertido en Charles Foster Kane na película de Orson Wells Cidadán Kane-. Ámbolosdous empeñáronse nunha guerra de ventas na que empregaron a mentira, o falseamento da información e o sensacionalismo, recursos habituais da chamada prensa amarela.

Con estes ingredientes, convenientemente aliñados con invocacións patrióticas, aumentaron de xeito espectacular as tiradas: o World de Pulitzer pasou de 400 000 a máis de 800 000 exemplares entre 1895 e 1899, mentres o Journal de Hearst, que editaba uns 750 000 exemplares antes da guerra, chegou a superar o millón de exemplares en 1898.

A denominación de "amarela" que comezou a recibir este tipo de xornais procede do protagonista da exitosa tira cómica Yellow Kid, creada polo ilustrador Richard F. Oucault, que está considerada como a primeira historieta e cuia publicación disputáronse duramente o  o Journal e o World.

En España a influencia dos medios de comunicación na formación dunha opinión pública foi menor. Isto debido, entre outras, á pervivencia dunhas elevadas tasas de analfabetismo e á baixa porcentaxe de poboación urbana. Pero as actitudes da prensa española non difiren demasiado da que se prodigaba doutro lado do charco. Aquí tamén os xornais tinguíronse de amarelo.

Unha das diferenzas que se pode observar foi o irresponsable optimismo que respiraba gran parte da prensa española, ata o punto de chegar a falsear a situación real do potencial militar nacional. Desde algúns medios chegouse incluso a propoñer a invasión dos EEUU, que eran presentados ante os ollos dos lectores como unha "potencia débil". Os titulares abundaban en chamadas ao honor e invocacións patrióticas que alimentaban perigosos sentimentos belicistas. E aquí unha mostra:

En estos momentos tiene el Ministerio del Sr. Sagasta la prueba más completa de que la opinión alarmada y todo como se halla, no opone el menor obstáculo a las gestiones del Gobierno y se encuentra dispuesta a secundarle cuanto haga falta, confiando en que ha de ser diligente en su defensa y en el mantenimiento de su honor y de sus derechos (El Tiempo).

Esta nación de héroes y de mártires, de caballeros y de cristianos, es hoy como ayer la

España de las grandes conquistas y de las grandes revoluciones, la España de Lepanto y

del Dos de Mayo (El Correo español).

Todo debe aceptarse menos que se pisotee nuestro honor y se burle de nuestra paciencia

ese pueblo de mercaderes que todo lo fía a sus millones (La Correspondencia Militar).

La más negra verdad es que no se busca por los enemigos de España ni las autonomías, ni la anexión, ni la total independencia de la isla de Cuba sino el exterminio de los blancos, sean españoles o criollos (Blanco y Negro).

Poucos xornais -entre os máis influíntes destacan El Imparcial ou El Heraldo de Madrid- evitaron caer na tentación de multiplicar as súas tiradas recurrindo aos máis bochornosos editoriais. Entre as excepcións figuran xornais como El Socialista, onde o intelectual Miguel de Unamuno publicou o artículo "Paz trabajo", en xaneiro de 1896:

Al celebrar la fiesta del 1º de mayo los obreros españoles conscientes de su dignidad y de su posición social, impónese como primer deber el de protestar de la guerra que lleva a Cuba a morir y a matar a tantos trabajadores, cuyo progreso moral y material en nada dificultan los insurrectos y sí los que contra ellos los envían (1-5-1986).

Algúns periodistas foron quen de reflictir a auténtica realidade que supuña a guerra, máis alá das soflamas e da linguaxe patrioteira. Velaí un exemplo nun artículo titulado "Para los heridos de Cuba", recollido do Heraldo:

Muchos vuelven consumidos por las fiebres, destruídos por el vómito, víctimas de la anemia, extenuados y demacradísimos. La piel pegada a los huesos, los ojos hundidos en las órbitas, sin fuerza para andar, perdido el apetito, en la mayor miseria fisiológica, causa lástima infinita verlos. Estos últimos constituyen la mayoría de las bajas del glorioso ejército. (23-X-1896). Y en otro firmado por Gonzalo de Reparaz: Aquellos 200.000 muchachos que la Patria mandó a la manigua para defender la integridad del territorio han muerto o enfermado casi todos víctimas de tres causas que, habiéndose podido remediar no se han remediado. La primera, el hambre. El soldado ha comido poco y malo, y en ocasiones no ha comido nada. A veces su único alimento ha sido un pedazo de galleta agusanada (...). Las medidas higiénicas aconsejadas por la subinspección de Sanidad Militar en las instrucciones impresas en 1º de abril de 1896, no se han cumplido. El cansancio, esa era la segunda causa de mortalidad (...). Al soldado no se le daba cama ni abrigo, ni tiempo siquiera para dormir. (6-XI-1897).

Que se lixe a troika!

Agora e sempre o povo é quen máis ordena:

Foi un 25 de abril de 1974 cando se iniciou en Portugal, desde as filas do Exército, un movemento revolucionario encamiñado a derrocar o réxime ditatorial que establecera en 1926 Antonio Oliveira Salazar. As forzas armadas, que desfilaron polas rúas de Lisboa con craveis nos fusís en sinal do carácter pacífico do movemento, amosaron o desexo de devolverlle ao pobo o protagonismo, e de ahí o lema que acompañou á revolución: O povo é quen máis ordena. E deste xeito conseguiuse o establecemento da democracia. A emisión na radio, a primeiras horas da mañán, da canción de Zeca Afonso Grândola vila Morena foi o sinal dos conxurados para iniciar o levantamento que se extendeu por todo o país.

Grândola, vila morena

Terra da fraternidade

O povo é quem mais ordena

Dentro de ti, ó cidade

Dentro de ti, ó cidade

O povo é quem mais ordena

Terra da fraternidade

Grândola, vila morena

Em cada esquina um amigo

Em cada rosto igualdade

Grândola, vila morena

Terra da fraternidade

Terra da fraternidade

Grândola, vila morena

Em cada rosto igualdade

O povo é quem mais ordena

À sombra duma azinheira

Que já não sabia a idade

Jurei ter por companheira

Grândola a tua vontade

Grândola a tua vontade

Jurei ter por companheira

À sombra duma azinheira

Caciquismo e fraude electoral en Ferrol durante a Restauración

A vida política durante a Restauración estivo dominada polas prácticas caciquís, elemento consustancial ao propio réxime. A maquinaria electoral, pensada para beneficiar exclusivamente aos partidos dinásticos, tiña o seu centro en Madrid, no Ministerio da Gobernación, e desde alí extendíanse os fíos dunha telaraña que abranguía, a través dos gobernadores civís, alcaldes e caciques, o  conxunto do territorio. O propio presidente Maura, que baixo o influxo rexeneracionista emprendeu unha reforma da Lei Electoral, explicábao da seguinte forma:

En Galicia existe una red interpuesta entre el poder público y el pueblo; red de caciques máximos, medios y mínimos que intercepta toda clase de comunicaciones. Seguramente el fluído que anima la nueva ley (...) no llegará al pueblo                                   

A reforma, que buscaba entre outras acabar co caciquismo, incluía o famoso e discutido artículo 29 (o carallo vintenove) que contemplaba a designación automática do candidato oficial naqueles distritos onde non se presentaran listas alternativas.

 Anque tamén estaba presente nas cidades, era sobre todo nos distritos rurais onde o caciquismo atopaba o seu caldo de cultivo. E, de feito, só cos habituais amaños electorais o goberno logrou impoñer o seus candidatos en cidades como Ferrol ou Coruña, onde era maioritario o voto republicano.

No distrito electoral de Pontedeume -desde San Sadurniño ata Miño- a figura política prominente foi desde finais do século XIX José Armada y Losada, marqués de Figueroa. Este "cacique máximo", membro dunha saga de políticos conservadores, ministro en varias ocasións con Maura, mantivo a súa acta de deputado polo distrito desde 1891 ata 1910 de xeito continuado e cunhas porcentaxes de voto do 100% na maoría das eelccións. Era éste un dos chamados "distritos enfeudados" que, a a diferenza dos "dispoñibles" ou "alternantes", non estaban suxeitos aos vaivéns electorais que impuña a quenda de partidos.

Unha tupida rede clientelar, o control de xulgados e gobernos locais -las dos fuentes de agua corrompida que envenenaban a vida municipal, en palabras do rexionalista ferrolán Rodrigo Sanz- eran pezas clave do sistema caciquil.

A aparición en escea en 1907 do movemento solidario e a extensión do societarismo agrario marcará un punto de inflexión na continuidade do modelo. As eleccións de 1909, onde os solidarios conseguiron máis de 250 actas na provincia, supuxeron unha auténtica ameaza para o marqués que apoiou, sendo ministro de Graza e Xustiza, as medidas represivas do gobernador civil (detencións, multas suspensión de mitines) contra os solidarios.

http://politica.elpais.com/politica/2013/01/04/actualidad/1357317555_770762.html