Somers Town: un barrio español en Londres

O retorno de Fernando VII a España, acabada a Guerra da Independencia, trouxo consigo unha violenta persecución contra os liberais. Os decretos do 4 de maio de 1814 abriron a veda contra os partidarios da Pepa e provocaron un éxodo que non cesaría en todo o reinado, salvo no breve interludio do Trienio Liberal. Os liberais seguían deste xeito os pasos dos afrancesados, os primeiros en tomar o camiño do exilio.

Na Europa da Restauración pocos eran os países dispostos a acoller aos refuxiados españois. A excepción foi Gran Bretaña, recelosa dos principios ideolóxicos que emanaban do Congreso de Viena e contraria á intromisión que supuña a Santa Alianza. A opinión pública inglesa veía, ademáis, con bós ollos os esforzos dos liberais para implantar en España un réxime político de carácter parlamentario.

Figuras da talla de Lord Wellington e Lord Holland tomaron baixo a súa protección aos emigrados españois, e o goberno británico, en atención á súa condición de aliados na guerra contra Francia, concedeulles una pensión, con cantidades que oscilaban entre as dúas e as cinco libras mensuais. Ademáis, organizouse un comité de axuda, do que formaron parte diversas personalidades, co obxectivo de recaudar fondos para os refuxiados.

Anque en Paris se asentou un pequeno grupo de liberais, sobre todo figuras prominentes como o Conde de Toreno ou o Marqués de Pontejos, en Londres foi onde se concentraron a maior parte deles; en particular en Somers Town, modesto barrio do norte da cidade, que servira de refuxio no pasado aos emigrados franceses que fuxían da Revolución. “Abreviada España constitucional” lle chamaba Alcalá Galiano que, lembrando os seus anos de exilio en Londres apunta: “En mejores días me ha sucedido, y no a mí solo, volver la vista con la mente a aquellas horas de destierro y pobreza, y considerarlas casi como suele considerarse un bien perdido”.

Alí residiron, durante o tempo que durou o seu exilio, preto de 800 refuxiados. As descripciós de escritores como Thomas Carlyle ou Blanco White abundan nas precarias condición de vida dos exiliados españois (“vivían como gitanos en Somers Town, en casas medio derruidas, sin más que los indispensables utensilios de cocina, casi sin sillas”). Éstes non tardaron moito en trasladar ao barrio londinense algunhas costumes patrias. O paseo, que soían facer polos alrededores de Euston Square e da igrexa de San Pancrass, ou a charla á sombra dunha árbore, no camiño de Somers Town, que pasado o tempo será bautizada como árbore de Guernika. Tamén celebraban tertulias, polas noites na casa de Agustín Argüelles ou na Librería de Salvá, e unha vez ao mes no British Coffee House. Neste barrio español os gardas nocturnos daban as horas en castelán e tendeiros e criados estaban familiarizados co idioma dos emigrados.

Os liberais españois recibiron mostras de apoio de diversos sectores: desde os xoves románticos como os "Apóstoles" de Cambrigde, a poetas como Percy Byshe Shelley -autor da Oda á liberdade, dedicada á revolución española-, Thomas Campbell, director do New Monthty Magazine e autor da Spanish patriots´song, e, por suposto, da clase política, especialmente os radicais como John Cartwright, anque non faltaron apoios incluso desde as filas do conservadurismo, sendo o caso máis coñecido o de Lord Wellington, que mantiña unha estreita amistade co xeneral Álava, quen serviu ás súas ordes na batalla de Waterloo, e co xeneral Francisco Espoz y Mina, a figura políticamente máis prestixiosa entre os emigrados españois.

Lloréns, Vicente, Liberales y románticos. Una emigración española en Inglaterra (1823-1834)

Robert Boyd: a paixón pola liberdade

Un pobo glorioso vibraba de novo / iluminando as nacións: a Liberdade / de corazón a corazón, de torre a torre, sobre España / esparciendo un lume contaxioso sobre o ceo / brillaba...

Percy Bysshe Shelley

A mañán do 11 de decembro de 1831 José María de Torrijos e os seus compañeiros eran fusilados na praia malagueña de El Bulto, logo de ver fracasado un novo levantamento contra o réxime absolutista de Fernando VII. Era ésta unha intentona máis das ducias promovidas polos liberais ao longo deste tráxico e nefasto reinado.

Cando en 1823 o exército dos Cen Mil Fillos de San Luis pon fin ao curto período constitucional do Trienio, unha morea de liberais emprende o camiño ao exilio. Inglaterra é o único país disposto a acollelos. Os emigrados, moitos dos cales combateran ao lado dos ingleses durante a Guerra da Independencia, son ben recibidos e a súa causa cala en amplos sectores da opinión pública.

Durante a súa estancia en Inglaterra unha gran parte dos españois habitaron no barrio londinense de Somers Town, onde algúns sobrevivían gracias aos subsidios do goberno inglés e outros adicábanse as máis variadas e curiosas ocupacións.

Non tardaron moito os emigrados en retomar as actividades políticas. Liderados por figuras prominentes, como os xenerais Francisco Espoz y Mina e José María de Torrijos, e apoiados económicamente por banqueiros como Juan Álvarez Mendizábal, os emigrados reuníanse en lugares como a London Tavern, baixo a estreita vixiancia das autoridades inglesas e do espionaxe español.

Ademáis do comité de axuda, constituído polo goberno inglés para manter aos emigrados, os españois contaron coa desinteresada colaboración de xoves intelectuais e poetas, especialmente os coñecidos como os “Apóstoles” de Cambridge, como John Sterling, Alfred Tennyson, John Kemble ou Richard Chevenix Trench, que, ademáis do entusiasmo que despertou neles o descubrimento da literatura española, crían ver na figura do exiliado, perseguido pola súa loita contra a tiranía, a encarnación do heroe romántico. Eran os tempos nos que outro poeta romántico como Lord Byron morría en Grecia en defensa da liberdade.

Robert Boyd era un deses xoves. De volta da India, onde servira como oficial na Compañía das Indias Orientais, e de Grecia, onde loitara tamén na guerra da independencia, entra en contacto con Torrijos e pon a disposición deste a pequena fortuna que acababa de herdar, para fletar un navío e organizar unha expedición a España. Os plans son abortados pola policía británica, informada polo embaixador español. Pero as esperanzas dos conxurados manténse vivas.

No verán de 1830, as noticias chegadas de Francia acerca do triunfo da revolución de xullo, alimentan as esperanzas dos emigrados españois que, alentados polo novo monarca, o liberal Felipe de Orleáns, se desplazan ata a fronteira dos Pirineos, onde se concentrarán, ás ordes do xeneral Mina, cerca dun millar de voluntarios españois -entre os que se atopaba o poeta Espronceda-, franceses, italianos, para intentar a entrada no país e provocar alí un levantamento xeneralizado. As columnas de Mina chegan ata Vera de Bidasoa, pero o hostigamento das tropas realistas e o novo xiro do goberno francés, para quen os liberais supoñen agora un aliado incómodo tralo recoñecemento do seu réxime por Fernando VII, fan fracasar a expedición. Os emigrados son recluídos polas autoridades francesas en depósitos situados en lonxanas provincias. Outros volven a Inglaterra. Torrijos, sen embargo, na compaña dun pequeño grupo duns cincuenta homes, entre os que se figura Robert Boyd, decide emprender a viaxe cara a Gibraltar e levar a cabo un desembarco nas costas españolas que sirva de acicate as forzas liberais do interior. Alí se lle suman outros amigos, como Flores Calderón -antigo presidente das Cortes-, Trench e Kemble, anque éstes dous retornarán a Inglaterra ao cabo duns meses.

Entre o outono de 1830 e o verán do ano seguinte Torrrijos realíiza varios intentos infructuosos para provocar o alzamento das tropas nas provincias de Andalucía. Finalmente, un misterioso contacto español, co alcume de Viriato, lle fai concebir esperanzas dun apoio masivo das guarnicións de Málaga. En realidade, tratábase dun plan orquestado polo gobernador de Málaga, Gómez Moreno, co obxectivo de capturar a Torrijos. O pequeño grupo, capitaneado polo xeneral, sae de Gibraltar o 30 de novembro de 1831 e desembarca dous días despóis na praia de El Charcón, en Fuengirola, onde son sorprendidos por unidades de voluntarios realistas, que lles obrigan a retirase cara o interior e buscar refuxio nunca alcaría. Alí os homes de Torrijos son cercados durante cinco días. As negociacións entre o gobernador Gómez Moreno e Torrijos conclúen coa rendición de grupo, que é conducido a Málaga. Unha orden do rei insta a proceder á inmediata execución dos detidos, obviando os procedementos legais. O Cónsul inglés, William Mark, intenta sen éxito salvar a Boyd. Torrijos encabeza a carta que escribe á súa muller coas palabras: “Voy a morir”.

No famoso cadro de Antonio Gisbert, podemos recoñecer a Torrijos, vestido con levita, a Flores Calderón, cos ollos vendados, a Fernández Golfín, antigo ministro de Guerra, ao tenente coronel López Pinto e a Boyd, o home de pelo roxo.

Trala execución, os cadáveres son enterrados nunha fosa do cemiterio de San Miguel, a excepción de Boyd, cuios restos foron depositados nalgún lugar das praias de El Palo, ata que o cónsul inglés obtén o permiso necesarios para abrir un cemiterio protestante en Málaga, a onde é conducido finalmente o seu cadáver.

Helos allí: junto a la mar bravía

cadáveres están, ¡ay!, los que fueron
honra del libre, y con su muerte dieron
almas al cielo, a España nombradía.

Ansia de patria y libertad henchía
sus nobles pechos que jamás temieron,
y las costas de Málaga los vieron
cual sol de gloria en desdichado día.

Españoles, llorad; mas vuestro llanto
lágrimas de dolor y sangre sean,
sangre que ahogue a siervos y opresores,

Y los viles tiranos, con espanto,
siempre delante amenazando vean
alzarse sus espectros vengadores.

José de Espronceda

http://www.elpais.com/articulo/andalucia/MALAGA/MALAGA_/MUNICIPIO/ingles/murio/fusilado/defender/libertad/Espana/elpepuespand/20000801elpand_29/Tes

O discurso indixenista nas Cortes de Cádiz: Dionisio Inca Yupanqui

Douscentos anos despóis da aprobación da Constitución de 1812, A Pepa, aínda non se ten valorado suficientemente a contribución dos deputados americanos aos debates das Cortes de Cádiz. Enfrascada nos seus problemas internos e ameazada polas tropas de ocupación francesa, España non foi quen de abordar coa xenerosidade que requerían as circunstancias a chamada cuestión americana.

Interesante en moitos aspectos, en particular a inclusión dos antigos territorios das Indias e os seus habitantes no corpo da nación española -nada máis significativo que o abandono do caduco termo de Indias polo de América-, a lexislación gaditana amosouse moi cativa en relación ás xustas demandas que os coloniais presentaron nas Cortes, feito que se corresponde co descoñecemento xeral que os deputados españois amosaron sobre a realidade colonial.

Ademáis, os territorios ultramarinos contaron cunha representación política moi pequena. Así, en 1810 o número de deputados do continente era de 27, fronte aos 72 da Península.

Entre os representantes americanos, elexidos entre os naturais do continente residentes en Cádiz, destacan figuras como a do guatemalteco Manuel de Llano, que propuxo a igualdade de representación (“esta providencia podría calmar los ánimos y restablecer la unión; porque los movimientos de insurrección en aquellos países no son por quererse separar, sino por el deseo de recobrar sus derechos”), o tamén guatemalteco, o coengo Antonio Larrazábal, que afirmaba o dereito dos americanos a opoñerse ás leis que se aprobasen sen o seu consentimento, e que para ser cidadán non se opuña “al defecto de nacimiento adulterino, sacrílego, incestuoso, ni el de dañado y punible ayuntamemiento”, o cal entrañaba extender os dereitos civís e políticos a unha gran maioría da poboación do continente. E o peruano Dionisio Ucho Inca Yupanqui, unha das escasas voces do indixenismo que se escoitaron nas Cortes e cuias propostas provocaron as virulentas reaccións dos deputados.

Anque algúns sitúen en Lima, no ano 1760, o seu lugar de nacemento, é probable que fose orixinario de Cusco. Hai quen afirma que era neto do Inca Huayna Cápac, o último emperador do Perú. O certo é que procedía dunha familia de militares. Cando o seu pai é trasladado a España, Dionisio ingresou no Seminario de Nobles de Madrid, onde se respiraba un ambiente intelectual ilustrado. En 1774 recibe o nomeamento de cadete dos Reales Guardias de Infantería e nos anos seguintes intervén en varias accións de guerra: Arxel (1778), Xibraltar (1780), Pensacola (1781), obtendo o grao de tenente coronel en 1787. É entón, “coa saúde quebrantada”, cando solicita o retiro, adicándose a partir deste momento a actividades comerciais.

Con motivo da elección a Cortes, en setembro de 1810, é designado deputado suplente por Perú e participa activamente nos debates. Entre as iniciativas promovidas polos deputados americanos destaca a presentación, o 14 de decembro dese mesmo ano, de 11 artículos que reunían as principais aspiracións dos crioulos, como a igualdade na representación política, de empregos e algunhas liberdades económicas, que foron aprobados en xaneiro de 1811. As Cortes tamén suprimiron o tributo indíxena, os servizos forzados como a mita e os castigos corporais.

Pero en xeral, as posturas dos deputados peninsulares con respecto ás reivindicacións dos americanos, tanto por parte dos servís como dos liberais, movíanse entre o paternalismo ata actitudes claramente racistas, e así, mentres García Quintana denunciaba o sufrimento de “esos pobrecitos indios”, outros, como o deputado sevillano Valiente, negábanlle o dereito ao voto, afirmando que “el indio es incapacitado, estúpido y legalmente menor”. Todo o cal se corresponde co descoñecemento xeral que os deputados españois amosaron sobre a realidade colonial.

A intervención central Dionisio Inca Yupanqui nas Cortes produciuse o 16 de decembro de 1810, cando le o famoso discurso que arracaron o aplauso entusiasta da cámara. Tres rasgos permiten caracterizalo ideolóxicamente: igualitarismo, indixenismo e conservadurismo relixioso.

“Señor, Diputado suplente por el virreinato del Perú, no he venido á ser uno de los indivíduos que componen este cuerpo moral de V.M. para lisonjearle, para consumar la ruina de la gloriosa y atribulada España, ni para sancionar la esclavitud de la virtuosa América, He venido sí, á decir á V.M. con el respeto que debo y con el decoro que profeso, verdades amarguísimas y terribles si V.M. las desestima; consoladoras y llenas de salud, si las aprecia y las ejercita en beneficio de su pueblo. No haré, Señor, alarde ni ostentación de mi conciencia; pero sí diré que reprobando esos principios arbitrarios de alta y baja política, empleados por el despotismo, solo sigo los recomendados por el Evangelio de V.M. y yo profesamos. Me prometo, fundado en los principios de equidad que V.M. tiene adoptados, que no querrá hacer propio suyo este pecado gravísimo de notoria y antigua injusticia en que han caido todos los Gobiernos anteriores: pecado que en mi juicio es la primera ó quizá la única causa por que la mano poderosa de un Dios irritado pesa tan gravemente sobre este pueblo nobilísimo, digno de mejor fortuna. Señor, la justicia divina protege á los humildes, y me atrevo á asegurar á V.M., sin hallarme ilustrado por el espíritu de Dios, que no acertará á dar un paso seguro en la libertad de la Pátria mientras no se ocupe con todo esmero y diligencia en llenar sus obligaciones con las Américas: V.M. no las conoce. La mayor parte de sus Diputados y de la Nación apenas tienen noticia de ese dilatado continente. Los Gobiernos anteriores le han considerado poco, y solo han procurado asegurar las remesas de este precioso metal, orígen de tanta inhumanidad, del que no han sabido aprovecharse. Le han abandonado al cuidado de hombres codiciosos é inmorales; y la indiferencia absoluta con que han mirado sus más sagradas relaciones con este país de delicias, ha llenado la medida de la paciencia del Padre de las misericordias, y forzándole á que derrame parte de la amargura con que se alimentan aquellos naturales sobres nuestras provincias europeas. Apenas queda tiempo ya para despertar del letargo y para abandonar los errores y preocupaciones hijas del orgullo y vanidad. Sacuda V.M. apresuradamente las envejecidas y odiosas rutinas, y bien penetrado de nuestras presentes calamidades son el resultado de tan larga época de delitos y prostituciones, no arroje de su sena la antorcha luminosa de la sabiduría, ni se prive del ejercicio de las virtudes. Un pueblo que oprime a otro no puede ser libre. V.M. toca con las manos esta terrible verdad. Napoleón, tirano de Europa, su esclava, apetece marcar con este sello á la generosa España. Esta, que lo resiste valerosamente, no advierte el dedo del Altísimo, ni conoce que se le castiga con la misma pena que por tres siglos hace sufrir á sus inocentes hermanos. Como Inca, Indio y Americano, ofrezco á la consideración de V.M. un cuadro sumamente instructivo. Dígnese hacer de él una comparada aplicación, y sacará consecuencias muy sabias é importantes. Señor, ¿resistirá V.M. á tan imperiosas verdades? ¿Será insensible á las ansiedades des sus súbditos europeos y americanos? ¿Cerrará V. M. ojos para no ver con tan brillantes luces el camino que aun le manifiesta el cielo para su salvación? No, no sucederá así; yo lo espero lleno de consuelo en los principios religiosos de V.M. y en la ilustrada política con que procura señalar y asegurar sus soberanas deliberaciones.”

Dionisio Inca Yupanqui foi ignorado pola historiografía, e a súa defensa da liberdade dos escravos negros provocaría a oposición enconada dos deputados conservadores, que intentaron excluilo dos debates, apoiándose no feble argumento da súa condición de deputado suplente.

O seu rastro pérdese en 1813. Pero en 1816, durante o Congreso de Tucumán, en medio das discusións sobre a forma de goberno máis convinte para as Provincias Unidas de Sudamérica, o xeneral Manuel Belgrano e os partidarios da monarquía constitucional, propuxeron a restauración da dinastía inca (“tan inicuamente despojada del trono”), e son varios os investigadores que sinalan a Dionisio Inca Yupanqui como candidato ideal para ocupar o trono, dado o prestixio acadado en Cádiz e a súa ascendencia real.

Outro deputado americano foi o portorriqueño Ramón Power y Giralt, cuxas cinzas viaxan estes días de volta á súa patria a bordo do buque Juan Sebastián Elcano .

Máis noticias sobre éste en:
http://www.elmundo.es/especiales/2009/07/espana/constitucion/actualidad/reportajes/ramon_power.html
e no programa radiofónico Polvo eres: http://www.rtve.es/alacarta/audios/polvo-eres/polvo-eres-traslado-ramon-power-11-04-11/1070491/